آفتاب- سرویس فرهنگی: اولین معرفی نسخ خطی موجود در کتابخانه پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، توسط آقا ی دکتر ابراهیم دیباجی با عنوان " درآمدی دربارۀ تفسیر آماری معرفی کتاب غرائب القرآن و رغائب الفرقان (تفسیر نیشابوری)"، انجام شد.

به گزارش آفتاب، دکتر ابراهیم دیباجی در این خصوص نوشته است: یکی از مجموعه‌های سودمند کتابخانه مرکزی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مجموعه ای است که در آن تفسیر طبری و تفسیر نیشابوری به سال ۱۳۰۶ هجری قمری در مطبعه حلبی مصر در ۱۶ جلد به چاپ رسیده است: تفسیر طبری در متن و تفسیر نیشابوری در حاشیه است.

تفسیر طبری، به اعتبار شهرت مؤلف در تفسیر و تاریخ و علوم و فنون، دیگر نیاز چندانی به معرفی ندارد، ولیکن تفسیر نیشابوری در شهرت هم‌پایه تفسیر طبری نبوده و شاید برخی از مشتاقان تفاسیر قرآن کریم از آن آگاهی کاملی ندارند. از آنجا که این تفسیر دارای ویژگی هایی است که به آن‌ها کمتر توجه شده، مناسب می‌نماید شماری از آن ویژگی ها تبیین و توضیح شود، بدین رو، نخست گزارش کوتاهی دربارۀ مؤلف و چگونگی نگارش تفسیرش یاد می کنیم و پس از آن نمونه‌هایی از ویژگی‌های تفسیر را نشان می‌دهیم.

مؤلف؛ نظام‌الدین اعرج نیشابوری است. نظام‌الدین، حسن بن محمد بن حسین معروف به «نظام‌الدین اعرج نیشابوری» از ریاضیدانان و منجمان و ادیبان و مفسران و عارفانی است که با داشتن آثاری معتبر و مهم و آگاهی به علوم و فنون گوناگون، زندگینامه او به‌خوبی روشن نشده و در منبع¬های تاریخی و تذکره¬ها و زندگینامه¬ها، گزارش روشنی درباره او نگارش نیافته است؛ حاجی خلیفه در شناساندن آثار او، از تاریخ تولد و درگذشت او یادی نکرده است. ابن یوسف شیرازی در پانوشت شماره یک صفحه ۳۵۰ جلد دوم «فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار جدید» (شهید مطهری)، نوشته: زندگینامه او را تنها کتاب «روضات» خوانساری آورده و در همین صفحه یاد کرده که نظام اعرج از شاگردان قطب‌الدین شیرازی (محمود بن مسعود، متوفی ۷۱۱ هـ‌ق) بوده و به دستور او کتاب تفسیر التحریر را که حاشیه بر تحریر مجسطی نصیرالدین توسی است، ساخته‌وپرداخته است. ابن یوسف افزوده: نظام‌الدین تفسیر غرائب القرآن را که مشهور به تفسیر نیشابوری و از مشاهیر تفاسیر است به سال ۷۲۸ تألیف کرده و به سال ۷۱۱ هجری کتاب توضیح التذکره را در شرح تذکره خواجه نصیر نگارش داده است. مؤلف «روضات» نوشته که نظام‌الدین کتابی به نام لب التأویل نظیر تأویلات عبدالرزاق کاشانی و رساله ای در علم حساب و کتابی در وقوف قرآن، نظیر «وقوف سجاوندی» نیز تألیف کرده است.

ابن یوسف بیان می کند بنا بر تاریخ های یاد شده، نظام‌الدین اعرج از دانشمندان قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجری بوده و اینکه مؤلف روضات او را از دانشمندان آغاز سده نهم هجری و معاصر میر سید شریف و جلال‌الدین دوانی دانسته، از حقیقت به دور است؛ و به‌طوری‌که در آخر جلد سوم تفسیر غرائب القرآن خود تصریح کرده، وی به سال ۷۲۸ هجری تألیف آن را به انجام رسانده و اینکه روضات تألیف آن را به سال ۸۵۰ هجری یاد نموده با تاریخ¬های پیشین مناسبت ندارد. آنچه ابن یوسف آورده با تاریخ درگذشت او به سال ۹۰۰ هجری که در اعلام فرهنگ معین، ج ۲، ص ۲۱۲۹، آمده، درست نیاید، زیرا از زمان شاگردی او در خدمت قطب شیرازی درگذشته ۷۱۱ هجری و درگذشت نظام به سال ۹۰۰ هجری نزدیک به دو سده طول کشیده و دو سده عمر برای آدمیان در آن روزگاران به‌ندرت گزارش شده است! 

شماری دیگر از آثار مؤلف عبارت است از: شرح شافیه ابن حاجب معروف به شرح نظام و شرحی بر کتاب‌های زیج (معین، همان).

تفسیر نیشابوری

حاجی خلیفه در توصیف تفسیر نیشابوری آورده: مؤلف خود دربارۀ سبک و شیوه نگارش این تفسیر گزارشی در آغاز و انجام آن آورده است (کشف الظنون، ج ۲، ص ۱۴۹-۱۵۰)

گزیده‌ای از گزارش مؤلف که در پایان تألیف ذکر کرده، چنین است: این تفسیر محصولی است از آنچه در تفسیر کبیر امام فخر رازی و بسیاری از تفسیرهای دیگر است، مهم‌ترین مطالب کشاف زمخشری و نکته های غریب و عجیب و مهمی که در تفسیرهای دیگر یاد نشده و حدیث هایی که در کتاب های معتبر حدیث دربارۀ قرآن آمده و مطالبی مربوط به وقوف سجاوندی و اسباب نزول آیات مذکور در آثار معتبر و احکام موجود در شرح الوجیز امام رافعی و تأویل های یاد شده نجم‌الدین دایه با توجه به اصول و مبانی اهل سنت و جماعت و چگونگی استناد به قرآن در اثبات اصول و فروع بدون تعصب ورزی و بیان پاره ای از وجوه اعجاز و ویژگی های بسیاری دیگر را بیان کرده است. مؤلف افزون بر آنچه در پایان آورده، در آغاز تفسیر گزارشی از ویژگی های تفسیر و ترتیب آن را توصیف کرده و یازده مقدمه در راستای آشنایی بیشتر با تألیف خود نگارش داده است که بدین ترتیب است: ۱. مقدمه نخستین در فضیلت قرآن و قرائت آن، ۲. در استعاذه، ۳. در قضایا و مسائل مهم، ۴. کیفیت گردآوری قرآن، ۵. معانی مصحف و قرآن، ۶. ذکر سبع طوال، ۷. مواردی از اختلاف های حروفی در آن، ۸. در اقسام وقف‌ها، ۹. تقسیم های اهمیت گفته ها و معانی در آمده در آن، ۱۰. درباره بحث کلامی دربارۀ عدم حدوث قرآن و اثبات قدیم بودن آن، ۱۱. چگونگی استنباط مسائل از این تفسیر.

ترتیب ظاهری تفسیر نیشابوری و سبک و شیوه نگارش آن بدین گونه است: مؤلف نخست چند آیه را یاد می-کند، پس‌ازآن قرائت‌ها و اختلاف های آنها را بیان می کند، سپس به بیان مواضع وقف ها می پردازد و به نکته های صرفی و اشتقاقی و نحوی و بلاغی نیز توجه کرده است. پس از پرداختن به جنبه های ادبی همان گونه که یاد شد، به اقوال مفسران به ویژه زمخشری و امام فخر رازی پرداخته و دیدگاه های مذاهب کلامی اسلامی از اشاعره و معتزله و غیره و نیز مسائل فروعی فقهی از مذهب های حنفی و مالکی و شافعی و غیره را یاد می‌کند.

یکی از ویژگی های مهم دیگر این تفسیر مسائل آماری است، نظام نیشابوری به اعتبار آنکه دارای ذوق ریاضی و نجومی و فلسفی و کلامی و اندیشه هایی ازاین‌گونه‌ها بوده، در آغاز برخی از سوره ها عدد حروف هر سوره و شمار کلمه ها و آیه ها را یاد کرده است و این کاربرد آماری یکی از ویژگی های این تفسیر است، از باب نمونه در آغاز سوره «شعرا» نوشته: حرف‌ها: ۴۵۴۲، کلمه ها: ۱۲۹۹، آیه ها: ۲۲۷ و در آغاز سوره «قصص» آورده: حرف ها: ۸۵۰۰، کلمه ها: ۱۱۴۱، آیه ها: ۸۸.

کاربرد روش‌های آماری در تفسیر قرآن کریم اگرچه به‌ظاهر در خصوص حروف و کلمه و امور ساختاری است، ولیکن رهنمودی است بر اینکه شیوه آماری که پیشینیان علوم قرآنی دربارۀ شمار سوره ها و جزءها و حزب ها و آیه‌ها نهاده اند بهره ها و سودهایی را فراگیر است.

تفسیر آماری

با پیدایش علوم قرآنی و پیشرفت آن، اندک‌اندک نشانه هایی از نیاز به اعداد و شماره سر برآورد، مانند شمار سوره ها و جزءها و حزب ها و آیه ها و قرائت ها و حروف سوره ها و تکرار بسمله و بسیاری از امور دیگر و از همین نمونه های آماری، آمار امور دیگری کم‌وبیش نهاده شد. پیش از آنکه به مسئله لزوم وضع تفسیر آماری بپردازیم، شایسته است به یکی از ویژگی های بی نظیر قرآن کریم توجه شود:

سخن از بی نظیری قرآن کریم از استدلال و برهان بی نیاز است، ولیکن بیان و توضیح بی‌نظیری در حرف حرف و کلمه کلمه این کتاب الهی شایسته تبیین و توضیح است. قرآن کریم به نام های گوناگون موهبت یافته که تجلی گاه «الاسماء الحسنی» الهی و بزرگی و عظمت معانی و مفاهیم کلی و عمومی است. یکی از ویژگی های قرآن این است که این کتاب «تبیان کل شیء»[1] را بر عهده دارد و حقیقت و واقعیت و ماهیت و هویت همه چیز در آن فراهم آمده و از آنجا که بیان و تبیین، سرشت آدمی را فضیلت بخشیده، «خلق الانسان علمه البیان»[2]، این کتاب را «هذا بیان للناس»[3] مقرر فرموده اند.

هیچ کتابی در جهان نبوده و نیست که بیان همه‌چیز را فراگیرد و هیچ کتاب تدوینی بیان همه‌چیز را در بر ندارد. کتاب های پیشین و پسین قرآن همه و همه در بیان خرده ها و ذره ا ناتوان شده و مانده شده و هنوز هم گام نخستین به کوی دانش را نگذارده اند و این نکته سر دراز دارد!

کتابی که عهده دار بیان همه چیز است، چگونه توان گفت تهی و خالی از آمار است و ازاین‌رو شایسته است اگر تفسیری آماری برای آن پایه گذاری نشده، آمار آرمان هایش تدوین شود. خردورزان علوم قرآنی، اساس آن را پایه گذاری کنند و به تفسیرهای موضوعی بسنده نکنند و آمار حرف‌ها، کلمه ها، آیه ها، جزء ها، حزب ها و سوره ها را که در گذشته انجام گرفته رهنمودی برای آمارهای مهم ساختاری و معنایی و موضوعی و کاربردی بدانند و بدین ترتیب، آمار مسائل هر علمی از علوم انسانی و ریاضی و طبیعی و فنی و پزشکی و اجتماعی و اقتصادی و سیاسی و حقوقی و غیره را از آیات نورانی این تنزیل بی نظیر بررسی و استخراج کرده و برای هر یک مصطلحی استوار و رسا و درست بیابند و بنهند. تفسیر آماری افزون بر روشی در اثبات اعجاز قرآن به-تدریج ابهام ها و نارسایی های علوم و فنون را بر می دارد و بدون پروا باعث و سبب ابتکارها و ابداع‌های عظیمی در علوم و فنون می شود، ابداع ها و ابتکارهایی که منبع و منشأ آن «تبیان کل شیء» باشد، استواری جهان و آدمیان و دیگر موجودات را در پی خواهد داشت. بمنه و کرمه