چندتن از شاعران زبان فارسی مفتخر به عنوان حکیم گردیده اند. شاعر شیعه مذهب، دانشی مرد و حکمت دان، حکیم ناصرخسرو قبادیانی ملقب به ابومعین و متخلص به حجت از جمله آنهاست. ناصرخسرو از آغاز جوانی در کسب علوم و فنون و ادبیات زمان خود رنج فراوان برد و بعدها در علم حساب، نجوم، فلسفه و همچنین کلام و حکمت تبحر فراوان یافت. از سوی دیگر آگاهی عمیق وی از ادب عرب و تفسیر و تاویل قرآن او را بر آن داشت تا از الفاظ و معانی و مفاهیم این کتاب آسمانی در بیان سخن خود به فراوانی یاد کند.

خواندن فرقان و زهد و علم و عمل                     مونس جانند هر چهار مرا

و این بیت نشان می دهد که همچون لسان الغیب حافظ شیرازی، حافظ قرآن نیز بوده است

مقرّم به مرگ و به حشر و حساب                         کتابت ز بر دارم اندر ضمیر

ناصرخسرو و شعر او از ویژگی های فراوانی برخودار است که تنها به دو ویژگی مهم آن به حسب تناسب اشاره می شود.

اول اینکه همچون شاعر بزرگ دیگر ایران زمین - حکیم فردوسی -  برای عقل، دانش، دانایی و خرد ارزش فراوان قائل است و در جای جای قصاید و نیز دیگر آثار خویش همگان را به تفکر و تدبر در آفرینش و سیر در انفس فرا می خواند.

این عالم بزرگ ز بهر چه کردند                          از خویشتن بپرس تو ای عالم صغیر

این بیت یادآور سخن حضرت علی (ع) است که باید از آن اقتباس شده باشد.

اتزعم انک جرم صغیر                                      و فیک انطوی العالم الاکبر

در آن هنگام که بسیاری از شعرا و سخنوران بر اثر اعتقادی قدیمی همه نابسامانی ها، ضعف و سستی های خود را به گردن چرخ، فلک، دهر و روزگار می انداختند و از خود بار مسوولیت را سلب می کردند و جامعه را به تسلیم آنچه پیش می آید فرا می خواندند شاعر ما اینگونه انسان را متعهد، مسوولیت پذیر و تاثیر گذار می خواند.

گنه و کاهلی خود به قضا بر چه نهی                             که چنین گفتن بی معنی کار سفهاست

جایگاه انسان در نزد او از چنان اهمیت، والایی و عظمت برخودار ست که نه تنها اسیر و مغلوب چرخ و روزگار نمی شود بلکه با تکیه بر نیروی دانش می تواند آسمان، این چرخ نیلوفری گردنده را به زیر آورد و بر آن مسلط گردد.

نکوهش مکن چرخ نیلوفری را                             برون  کن ز سر باد خیره سری را

تو چون خود کنی اختر خویش را بد                    مدار از فلک چشم نیک اختری را

درخت تو گر بار دانش بگیرد                                  به زیر آوری چرخ نیلوفری را

دیگر ویژگی ناصرخسرو آن است که کلام را به مدح و مجیزگویی صاحبان قدرت نیالود. وی گوهر ارزشمند واژگان زبان فارسی و سخن را  بالاتر از آن می دانست که در جایگاه مدیحه و مجیزه گویی در پای  صاحبان زور  ریخته شود.

من آنم که در پای خوکان نریزم                      مر این قیمتی لفظ  دُر دری را

و در این بیت شاعر مدیحه سرای عصر خویش  - عنصری- را مورد خطاب قرار می دهد و او را مذمت می کند که چرا محمود غزنوی را با صفاتی چون زهد عمار و ابوذر مدح کرده است.

پسنده است با زهد عمار و بوذر                    کند مدح محمود مر عنصری را!

در پایان ضمن آرزوی قبولی حج برای زائران بیت الله الحرام، قصیده معروف ناصرخسرو را به آنان پیش کش می کنیم.

حاجیان آمدند با تعظیم                                   شاکر از رحمت خدای رحیم   

                                                  جسته از محنت و بلای حجاز                              رسته از دوزخ و عذاب الیم
یافته حج و کرده عمره تمام                            بازگشته به سوی خانه سلیم
من شدم ساعتی به استقبال                           پای کردم برون ز حد گلیم
مر مرا در میان قافله بود                               دوستی مخلص و عزیز و کریم
گفتم او را "بگو که چون رستی                       زین سفر کردن به رنج و به بیم
شاد گشتم بدانکه کردی حج                          چون تو کس نیست اندر این اقلیم
بازگو تا چه‌گونه داشته‌ای                             حرمت آن بزرگوار حریم
چون همی‌ خواستی گرفت احرام                     چه نیت کردی اندر آن تحریم؟
جمله برخود حرام کرده بدی                         هرچه مادون کردگار قدیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "زدی لبیک                از سر علم و از سر تعظیم
می‌شنیدی ندای حق و جواب                      باز دادی چنانکه داد کلیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "چو در عرفات             ایستادی و یافتی تقدیم
عارف حق شدی و منکر خویش                   به تو از معرفت رسید نسیم؟
گفت: "نی". گفتمش: "چون می‌کُشتی            گوسفند از پی یسیر و یتیم
قرب خود دیدی اول و کردی                         قتل و قربان نفس شوم لئیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "چو می ‌رفتی                 در حرم همچو اهل کهف و رقیم
ایمن از شر نفس خود بودی                           وز غم فرقت و عذاب جحیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "چو سنگ جمار             همی ‌انداختی به دیو رجیم
از خود انداختی برون یکسر                            همه عادات و فعل ‌های ذمیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "چو گشتی تو                مطلع بر مقام ابراهیم
کردی از صدق و اعتقاد و یقین                        خویشی خویش را به حق تسلیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "چو کردی سعی       از صفا سوی مروه بر تقسیم
دیدی اندر صفای خود کونین                          شد دلت فارغ از جحیم و نعیم؟"
گفت: "نی". گفتمش: "چو گشتی باز            مانده از هجر کعبه بر دل ریم
کردی آن‌جا به گور مر خود را                          همچنانی کنون که گشته رمیم؟"
گفت: "از این باب هر چه گفتی تو               من ندانسته‌ام صحیح و سقیم"
گفتم: "ای دوست، پس نکردی حج       نشدی در مقام محو مقیم
رفته ‌ای مکه دیده، آمده باز                    محنت بادیه خریده به سیم
گر تو خواهی که حج کنی، پس از این     این چنین کن که کردمت تعلیم"