که اندیشمندان راهکارهای متعددی را برای رسیدن به میزان مطلوب دسترسی به کتاب و افزایش کتابخوان ها مطرح سازند.در گزارش پیش رو به پیشینه برخی طرح ها و وضعیت موجود آنها در کشور و در شهرستان می پردازیم باشد که اطلاعات درستی از آن ها کسب و جایگاه شهرستان را در باب هر کدام دریابیم.

1- دایر کردن کتابخانه های باز

 یکی از روش های ارتقای سطح فرهنگ کتابخوانی و افزایش ضریب نفوذ در دسترس بودن کتاب برای مردم، تاسیس کتابخانه های باز است. كتابخانهباز به كتابخانه اي گفته مي شود كه دسترسي به آن براي همه افراد جامعه به سادگي انجام پذيرد. در جوامع مختلف كتابخانه هاي باز به اشكال و گونه هاي متفاوتي ظاهر شده و خدمات متفاوتي ارائه مي دهند. اين تعريف با تعريفي كه در جوامع پيشرفته وجود دارد متفاوت است.
در جوامعي كه فرهنگ توسعه يافته اي دارند، بسياري از كتابخانه هايي كه از سيستم باز كتابخانه اي استفاده مي كنند به تعريفي كلي كتابخانه باز هستند. بر اين اساس در بسياري از موارد از واژه   open stack (قفسه باز) به جاي  open library (كتابخانه باز) استفاده مي شود. 

در جامعه ايران كتابخانه باز به كتابخانه هايي گفته شود که در كشورهاي پيشرفته با عنوان كتابخانه هاي بيمارستاني، مترو، اتوبوسي و غيره ياد مي شود و با همان هدفي كه در ايران مدنظر است،ساخته مي شوند. اين كتابخانه ها كه در چندين سال گذشته در كشور مورد توجه واقع شده اند كتابخانه هايي هستند كه با هدف آشتي مردم با كتاب و توسعه كتابخواني اجرا مي شوند.
در سال 1385 وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي با اختصاص 400 ميليون تومان اقدام به افتتاح 120 كتابخانه باز نمود كه اين اولين فعاليت جدي دولت در ايجاد كتابخانه هاي باز بود. در همین راستا كتابخانه هاي اتوبوسي در سطح شهر تهران دایر شد. جدي ترين اقدام در خصوص ايجاد اين كتابخانه ها در سال 1387 با افتتاح 2000 كتابخانه باز در سطح مساجد كشور صورت گرفت.

مزایای کتابخانه های باز

كتابخانه هاي باز فضاي خاصي را اشغال نمي كنند، هزينه زيادي را تحميل نمي كنند، نيازي به استخدام كتابدار ندارند، سازماندهي نمي شوند و مهم تر از همه اينكه هميشه در دسترس مردم قرار دارند.

کتابخانه های باز پیشرفته

در سوئد شهرداري استكهلم براي تشويق مسافران مترو به خواندن كتاب در همه ايستگاه هاي زيرزميني اين شهر دستگاه توزيع كتاب دائر کرده كه دقيقا مانند يك كتابخانه خودكار چیزی شبیه دستگاه های خود پرداز عمل مي كند. در مادريد مسافران مترو تنها با ارائه كارت شناسايي خود و بدون پرداخت هيچ وجهي عضو كتابخانه مترو مي شوند و از اين سرويس بهره مي گيرند.

در كليه كشورهاي صنعتي، مناطق پر رفت و آمد را به عنوان مراكز هدف انتخاب و در آنها كتابخانه هاي كوچكي ايجاد مي شود تا كتاب به عنوان يك عنصر مهم هميشه در مقابل چشمان مردم قرار گيرد.

از جمله مكان هايي كه قابليت ايجاد كتابخانه باز را دارند مي توان به موارد ذيل اشاره كرد: مساجد و اماكن مذهبي، آپارتمان ها و مجتمع هاي مسكوني، پارك، نانوايی، بيمارستان، مطب، هتل، موزه، آرايشگاه، حمام عمومي، پادگان، مراكز تفريحي و توريستي، مترو، ترمينال، پمپ بنزين، اتوبوس،  قطار، هواپيما و ...

چه کتاب هایی برای کتابخانه باز تهیه شود؟

در انتخاب کتاب برای کتابخانه هاي باز باید به ترکیب جمعیتی افرادی که به محل مورد نظر رفت و آمد دارند از نظر سطح سواد، علایق، سن و نیاز ها توجه نمود و کتاب هایی انتخاب کرد که دارای حجم کم و جذاب بوده و پاسخگوی نیازهای مردم باشد. کتاب هایی که اطلاعات مردم را در مورد مسائل گوناگون شهروندی و بهداشت بالا می برد از دسته کتاب های مناسب برای این قفسه ها می باشد.

کتابخانه های باز در خمینی شهر

در دهه پنجاه همزمان با اوج مبارزات علیه دیکتاتوری، گروه های مبارز شهرستان مساجد را جای مناسبی برای بر پا کردن چندین قفسه و چیدین کتاب در آنها تشخیص دادند و بر اساس این تفکر در مساجد زیادی از سطح شهر به صورت خودجوش و مردمی قفسه های فلزی نصب و در آن کتاب های مطرح و مورد نیاز آن زمان که اکثرا نقش آگاهی بخشی در زمینه های سیاسی و مذهبی را داشت قرار گرفت. کتاب های داستان و شعر و ضد استثماری و استعماری جایگاهی ویژه در این کتابخانه ها داشتند. این کتابخانه ها مورد استقبال دانش آموزان و افرادی که برای ادای نماز و قرائت قرآن به مساجد رفت و آمد می کردند قرار گرفت و اين اولين تجربه بود و تا به امروز شيوه هاي گوناگوني در اين خصوص تجربه شده است.

در سال جاری انجمن خیرین کتابخانه ساز و نهاد کتابخانه های خمینی شهر، چهار کتابخانه باز در پایانه اتوبوسرانی خمینی شهر روبروی شهرداری مرکزی، سازمان تامین اجتماعی جنب شهرداری ناحیه 2، بیمارستان شهید اشرفی و ایستگاه اتوبوسرانی در درچه احداث کرده است. برخی از موسسات مالی و اعتباری نیز به طور محدود این طرح را در واحد خود اجرا کرده اند و به نظر می رسد احداث کتابخانه های باز می تواند از برنامه های کوتاه مدت قابل اجرا در شهرستان باشد. مدیر اجرایی خیرین کتابخانه ساز خمینی شهر می گوید مساجد برای اجرای این طرح مورد نظر انجمن است و قفسه های آن را سفارش داده ایم.

2- کتابخانه های سیّار

روش مناسب و موثر ديگری که سابقه دیرینه ای در جهان دارد دایر کردن کتابخانه سیار است. این کتابخانه های قابل حمل و نقل شامل یک مجموعه کتاب یا سایر منابع بوده که میتواند بیرون از محدودهٔ کتابخانه به دست کتابخوانان برسد. این کتاب ها و منابع با وسایل حمل و نقل جابهجا شده و به مراجعان ارائه میشود.
اندیشه راه اندازی کتابخانه سیار در سال 1358 شمسی مطابق با 1979 میلادی در میان گروه کوچکی از استادان دانشگاه "سریناکارین ویروت" در شهر بانکوک پدید آمد. این گروه "کانون توسعه برنامه خواندن برای کودکان" را پایه گذاری کردند. هدف این گروه ارائه اطلاعات و مطالب جالب خواندنی به جوانان روستایی تایلند بود که هیچگونه دسترسی به کتاب نداشتند.

طرح کتابخانه سیار در تایلند که جایزه آساهی ۱۹۸۹ را از آن خود کرد، ابتدا جعبه ای  به اندازه یک جامه دان بزرگ بود که هم به آسانی جا به جا  می شد و هم به شکل  قفسه نمایش کتاب و یا انبار کردن کتاب به کار رفت که نزدیک به ۲۰۰ کتاب در این جعبه جای می گرفت. هزینه خرید کتاب ها و جعبه های کتاب هم از سوی افراد و سازمان ها اهدا می شد.

در ایران یکی از مراکزی که در دایر کردن و اداره کتابخانه های سیار وظیفه دارد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان است که در دیماه ۱۳۴۴ به عنوان یک سازمان فرهنگی، هنری بنیان نهاده شد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان دارای گستردهترین شبکهکتابخانه های کودکان و نوجوانان است که پس از انقلاب اسلامی، به عنوان نهادی دولتی و وابسته به وزارت آموزش و پرورش به فعالیت خود ادامه داد. کانون امروزه بيش از 850 مركز فرهنگي ثابت، سيار شهري، سيار روستایي و پستي در سراسر ايران دارد.

کتابخانه های سیار در خمینی شهر

طرح کتابخانه سیار در خمینی شهر در دهه 50 و هنگام مبارزات علیه رژیم شاهنشاهی توسط فعالان شهر به شیوه خاص و با ابتکار مبارزین اجرا می شد به این نحو که کتاب های انقلابی از نویسندگان کشور و خارج کشور به طور اعم کتب دکتر شریعتی و شهید مطهری که آن زمان اسامی مستعار مثل علی مزینانی روی جلد آن ها بود با هزینه فعالان تهیه و در صفحات مختلف کتاب ها مهری می خورد که روی آن نوشته بود: "کتابخانه سیار توحید. بخوانید و بدهید به دیگران بخوانند." و به این طریق کتاب ها دست به دست می گشت.
 همین طرح می تواند در حال حاضر هم برای توسعه کتاب و کتابخوانی مورد استفاده قرار گیرد. مسئول اداره کتابخانه های شهرستان در برابر این پرسش که آیا در شهرستان کتابخانه سیار وجود دارد؟ پاسخ منفی می دهد در حالی که معتقد است شهر ما به این دست کتابخانه ها هم نیاز دارد.

 مسئول کانون فکری کودک و نوجوان خمینی شهر هم می گوید: "کانون خمینی شهر از اولین کانون هایی بود که پس از شکل گیری کانون در کشور در دهه 40 جنب شهرداری واقع در خیابان شهید صدوقی تاسیس شد که اکنون به جای پرتی از شهر انتقال یافته است. کانون سه شعبه در شهرستان دارد که در شهر خمینی شهر و درچه و کوشک واقع شده ولی کتابخانه سیار و پستی ندارد در حالی که به شدت به آن نیاز است." خانم صرامی ادامه می دهد: "در کارگروه شهرستان نیاز به کتابخانه سیار طرح شده و حتی شهرداری قبول کرده اتوبوسی اختصاص دهد ولی عملا اتفاقی نیفتاده است." وی می افزاید: "کانون آمادگی اجرای این طرح را دارد."

3- نذر کتاب

یکی دیگر از طرح های مطرح شده برای امر توسعه کتاب وکتابخوانی "نذر کتاب" است كه اين مورد البته اختصاص به ايران دارد و در ماه محرم توجهات بيشتري را جلب مي كند. يكي از شيوه هاي اجراي اين طرح، شيوه اي است كه انتشارات "هزاره ققنوس" مبدع آن بوده است. به گزارش خبرگزاري كتاب ايران، اجرای این طرح به این صورت است که پس از طی مراحل اولیه و انتخاب آثار کتاب های عاشورایی و دینی توسط علاقه مندان به فرهنگ عاشورا، افراد باید این آثار را در مکانهای عمومی مانند مدارس، مساجد، کتابخانه ها، هیات های مذهبی و دیگر مکان های فرهنگی برای مطالعه فرد دیگری قرار دهند و پنجمین فردی که کتاب را مطالعه کرد، صاحب آن کتاب خواهد بود. این طرح حدود پنج سال پیش، درسال 1388 همزمان با ایام محرم شروع شد.

در محرم89 نیز مطلبی تحت عنوان نذر کتاب در دوهفته نامه فرصت طرح شد. با توجه به ارادت مردم خمینی شهر به سرور و سالار شهیدان و توجه به نذر در ایام محرم، در صورت فرهنگ سازی برای نذر کتاب هر کس به توان خود و مشخص بودن متولی برای دریافت کتاب های نذری می تواند تعداد قابل توجهی کتاب به این طریق به تعداد کتاب های شهرستان بيفزايد. رییس اداره کتابخانه های شهرستان می گوید "به طور عادی مردم به کتابخانه های نهاد مراجعه وکتاب اهدا می کنند به گونه ای که در سال 91 تعداد 12 هزار جلد کتاب از این طریق بر روی قفسه ها قرار گرفت اما طرحی تحت نام نذر کتاب در شهرستان وجود ندارد."

4- کتابخانه های مجازی

کتابخانههای الکترونیکی، مجازی، بدون دیوار و دیجیتال عناوینی است که در این سال ها وارد فرهنگنامه کتابخانه ها شده است. سر در گمی های موجود در مورد این عبارت ناشی از آن است که در طول سال ها عبارات متنوعی برای این مفهوم به کار برده شده است (مانند کتابخانه های الکترونیکی، مجازی، کتابخانههای بدون دیوار) و دقیقا مشخص نبود که معنای واقعی هر کدام از این مفاهیم چیست؟ از سوی دیگر این کتابخانه ها به سرعت مورد توجه حوزه های مختلف پژوهشی و تحقیقاتی قرارگرفت. کتابخانه دیجیتال (الکترونیکی) کتابخانهای است که در آن اسناد به جای کاغذ یا سایر رسانه های محلی به شکل الکترونیکی ذخیره شدهاند. اساس این کتابخانهها ذخیره مدارک به شکل الکترونیکی و نیز استفاده الکترونیکی است. به این صورت که هر فردی در هر نقطه از جهان با استفاده از یک کامپیوتر معمولی و یک خط تلفن بتواند به تمامی اطلاعات یک کتابخانه عظیم دسترسی پیدا کند.

کتابخانه دیجیتال در نهاد کتابخانه های عمومی کشور

یکی از مسئولین نهاد کتابخانههای عمومی کشور در تیر ماه 92 اعلام کرد طرح افتتاح کتابخانه دیجیتال نهاد کتابخانههای عمومی کشور در مرحله اعتمادسازی از ناشران برای استفاده از آثار آنها در این سایت و همچنین تامین امنیت برای جلوگیری از حملههای اینترنتی است و در صورت رفع موانع تا پیش از دهه فجر امسال افتتاح خواهد شد.

کتابخانه الکترونیکی در خمینی شهر

اولین کتابخانه الکترونیکی خمینی شهر در موسسه فرهنگی فاطمیه همزمان با عید غدیر راه اندازی شد. این کتابخانه با خرید 30 هزار جلد کتاب الکترونیکی از کتابخانه امام علی (ع) اصفهان و همچنین خرید 10 هزار عنوان کتاب الکترونیکی از پایگاه نور، در طبقه زیرین کتابخانه فاطمیه دایر شد. 6 هزار و 300 عنوان موبایل کتاب برای ارائه به متقاضیان به صورت بلوتوث و همچنین 420 عنوان کتاب گویا برای کودکان از دیگر امکانات این کتابخانه است. امکان جستجو در پایگاه مقالات و همچنین ارائه خدمات مشاوره ای در زمینه تحقیق و پژوهش نیز از جمله امکانات آن می باشد. هزینه های راه اندازی این کتابخانه را خیرین پرداخت کرده اند .

سخن پایانی

 در تحقیقی که خواندید با اندیشه طولانی نشدن مطلب پرداختن به طرح های دیگری چون کتابخانه های تخصصی، باغ و بوستان کتاب، رها کردن کتاب در مسیرهای رفت و آمد مردم و طرح های پایه ای یعنی عادت دادن کودکان از مهد کودک به مطالعه که شاید مهمترین و اساسی ترین طرح ها باشد مسکوت ماند. امید که مطلب حاضر بتواند در رشد و ارتقای فرهنگ کتابخوانی و نفوذ آن در زندگی روزمره مفید افتد. متن کامل مطلب را در بخش گزارش های مطالب دسته بندی شده سایت فرصت آنلاین بخوانید .