شاید بتوان تونل کهندژ را بزرگترین راز خمینی شهر نامید. رازی که بعد از گذشت دهها سال و تلاشهای فراوان، به دلایلی مختلف هنوز سر به مهر مانده و کشف آن می تواند بسیار ارزشمند باشد.مشهور است که در بخشهایی از خمینی شهر از جمله محلات فتح آباد و کهندژ خوزان، تونلی تاریخی و بسیار ارزشمند وجود دارد و شواهدی این گفته را تایید می کند.

فرصت در این شماره می کوشد به بررسی موضوع تونل کهندژ (یا شهر زیرزمینی خمینی شهر) پرداخته و از زوایای گوناگون این موضوع را بررسی کند.

 

احتمالات مطرح شده پیرامون این تونل

در مورد وجود این تونل اقوال مختلفی وجود دارد:

1- معروفترین قولی که در بین مردم وجود دارد این است که تونل مذکور از محله کهندژ تا آتشگاه ادامه داشته است. طول و عرض این تونل هم به گونه ای بوده که یک سوارکار با ارابه اش به راحتی از آن عبور می کرده است. برخی هم طول این تونل را از آتشگاه تا محله کهندژ و امتداد آن را تا امامزاده سید محمد می دانند. این گروه معتقدند از این تونل به عنوان "پناهگاه" استفاده می گردیده است درست مانند شهر زیرزمینی نوش آباد کاشان.

2- گروهی دیگر معتقدند از آنجایی که مردم این منطقه در زمانهایی دور مهرپرست بوده اند این تونل، معبد "مهر" بوده و برای پرستش خورشید و برگزاری آیین مهرپرستی بنا شده است مانند شهر زیرزمینی مراغه آذربایجان. بر همین اساس این گروه معتقدند این تونل را می توان به صورت راهروهایی همراه با اتاقک تصور گرفت که در منطقه خوزان و همچنین در اطراف کوه آتشگاه حفر شده اند بدون آنکه تونلهای این دو منطقه به هم متصل باشد.

 

تونل کهندژ در منابع تاریخی

کهن ترین منبع تاریخی که در این باره وجود دارد کتاب فتوح البلدان (قرن سوم)است. بلاذری نویسنده این کتاب به وجود پناهگاههایی در منطقه ماربین اشاره می کند. او از محمد بن یحیی تمیمی نقل می کند که او از شیوخ خود نقل می کند: "... گروهی از اشراف اهل اصفهان در دژ معروف به ماربین، معقلهایی(پناهگاه) دارند."

میرسیدعلی جناب نویسنده عهد قاجار نیز در کتاب ارزشمند الاصفهان صفحه65 به نقل از ویلیام جکسن جهانگرد آمریکایی به وجود تونلهایی در اطراف کوه آتشگاه اشاره می کند و می نویسد: "...چون از کوه آتشگاه پایین آمدم بعضی آثار عمارت در طرف قله کوه ملاحظه شد. اینها مثل دخمه هایی بوده که با خشتهای بزرگ مثل بنای ری ساخته شده است. 12 پا طول، 3 پا عرض و کمتر از 4 پا ارتفاع داشت. "

میر سیدعلی جناب همچنین در همین کتاب به وجود معبدهایی زیرزمینی در این منطقه اشاره می کند و می نویسد: محلی در میان کوه آتشگاه و کوه سید محمد(ع) می­باشد که ولایتی حرف می­زنند، تصور می­شود همان جا شهر پهله باشد –مؤید آن هم آن است که معبد مارس از معظم­ترین معابد عالم که ناچار در آبادی و شهر واقع بوده است، متصل به آنجاست. "

یجز این، دکتر عبدا... جبل عاملی از اصفهان شناسان و پزوهشگران مطرح، در گفتگو با فرصت، وجود چنین تونلی را قطعی اعلام کرده و می گوید: در سال 1353 وقتي براي مرمت خشت هاي تپه آتشگاه به آنجا مي رفتم با فردي آشنا شدم كه از محله اندان بود. او مي گفت پدربزرگ من در خانه اش یک ورودی به تونلی پيدا كرده و گاهي داخلش مي رود، آجر در مي آورد و با آن یک اتاق مي سازد. این مباحث زیاد مطرح شده است. یافته های من نشان می دهد که در آن منطقه وجود يك كانال ساخته شده و آجری مسلم است.

این استاد برجسته، کاربری این تونل را پناهگاه اعلام کرده و می گوید: چون در بخشهایی از آن معبدي نبوده پس این ارتباطات زيرزميني، برای زمانهاي ناامني پیش بینی شده بود. شهروندان براي جابجا شدن و حفاظت از خودشان این تونل ها را ایجاد کرده بودند. حتي در دوره حمله افغانها هم گفته شده كه افغانها بسياري از روستاهاي اطراف اصفهان را تسخير كردند و به نوعي قتل عامهايي انجام دادند ولي خميني شهر را نتوانستند تصرف کنند. دلیلش هم همین راههايي است كه در زير زمین مخفي بوده و بيشتر آنها با آجر ساخته نشده و با خود حجم خاك ساخته شده است.

این پژوهشگر در ادامه توصیه می کند: اول بايد وقايع تاريخي مربوط را بررسي كرد. متاسفانه مصاحبه هايي كه با كهنسالان آن مناطق باید انجام مي شده،‌ انجام نشده است. اگر افرادي در آنجا باشند كه صحبت هايي از بزرگترهايشان در اين زمينه شنيده باشند گفتگو با آنها بسیار مفيد مي تواند باشد و به حل موضوع خیلی کمک می کند.

 

شاهدانی که وارد این تونل شده اند

مشهور است که افراد زیادی وارد این تونل شده اند و مسافتی را هم در تونل طی کرده اند. آقای پ یکی از این افراد است. به سراغ او می رویم. او ضمن تایید می گوید: سالها پیش ما برای کندن چاه یک مغنی بکارگرفتیم. مغنی 7-6 متر که کند یکباره زیر پایش خالی و داخل حفره ای پرتاب شد.سریع خودم را وارد این حفره کردم. با تکه پارچه ای که داشتم مشعلی درست کردم. آنجا یک تونل بود با قطر زیاد به طوریکه یک ماشین به راحتی می توانست از آن عبور کند. من وسط این تونل قرار داشتم به گونه ای که هم می توانستم به سمت جلو بروم و هم به سمت عقب. در تونل به سمت جلو رفتم. مسیری که من می رفتم پیچ داشت و من در یک پیچ جلو می رفتم. برخی جاها تونل ریزش پیدا کرده بود به گونه ای مجبور بودم نشسته از آن عبور کنم. جای خیلی عجیبی بود، حدود 50 متر جلو رفتم، کم کم اکسیژن هوا کم شد و من دچار نفس تنگی شدم گرچه مشعل هنوز روشن بود. برای همین مجبور شدم برگردم.

آقای ن یکی دیگر از کسانی است که چند سال پیش وارد این تونل گردیده است. وی در این زمینه می گوید: وقتی که وارد تونل شدم حدود30-20 متر جلو رفتم، بعد به یک دو راهی رسیدم که نمی دانستم باید از کدام طرف جلو بروم. برروی دیواره های این تونل فرورفتگی هایی دیدم که بسیار شبیه فرورفتگیهای دیوارهای شهر زیرزمینی نوش آباد کاشان بود و احتمالا محلی برای قرار دادن پی سوز بوده است.

حاج علی مغنی از دیگر کسانی است که سالها قبل وارد این تونل شده است. وی در این زمینه گفت: موقع کندن زمین یک دفعه به طرف پایین پرتاب شدم. آنجا تونلی دیدم با قطر زیاد به گونه ای که دو سوارکار در کنار به صورت همزمان می توانستند از آن عبور کنند.

 

ویژگی های تونل خمینی شهر

بنابر روایتهای محلی قدمت این تونل به زمان ساسانیان بر می گردد و در دوره های مختلف از این تونل به عنوان پناهگاهی در برابر مهاجمان استفاده می گردیده است. این تونل ورودی های متعدد داشته، تونلهای تو در تو بوده به گونه ای که برخی تونل فرعی و برخی اصلی هستند.

یکی از اصلی ترین ورودیهای این تونل، در محله فتح آباد خوزان و تعدادی نیز در محله کهندژ واقع شده است. به گفته اهالی کهندژ، در این محل قلعه ای وجود داشته و در درون این قلعه، حفره ای بوده که چند پله داخل زمین می رفته است. ورودی این دهانه سنگی تاریخی و همچنین دری تاریخی وجود داشته که به گفته اهالی محل در دهه 50 عده ای که ظاهرا فرانسوی بودند به این نقطه آمده و بعد از بازدید، دو سنگ مذکور را همراه با خود می برند.

در مورد این تونل شنیده های محلی فراوان دیگری هم وجود دارد، شنیده هایی که از طرفی بسیار مهم است و از طرفی دیگر کشف میزان صحت آن نیازمند تحقیقات علمی و کاوشهای باستان شناسی است. برخی از این شنیده ها درباره این تونل از این قرار است:

• پیرزنی تعریف می کند از قول پدربزرگش که اجدادش داخل این تونل می رفتند و مصالح ساختمانی می آوردند و خانه می ساختند.

• در زمان مغول و حمله افغانها از این تونلها به عنوان پناهگاه و معبر استفاده می کردند به همین علت مردم این منطقه توانستند بر حمله مغول و حمله افغانها پیروز شوند.

• احتمال وجود آثار تاریخی مثل سفالها و کوزه های قدیمی و حتی کتابخانه وجود دارد. همچنین شایع است در زمان ساسانیان کتابهایی بر روی پوست آهو نوشته و برای حفاظت در برابر تخریب  داخل تونل قرار داده اند.

• وجود هواکش و نای کش برای تامین اکسیژن و همچنین روشن ماندن مشعلها

• برخی شنیده ها از وجود خاک سفید شده(سرامیک) در آن خبر می دهد.

• احتمالا با گذشت زمان نقاطی از این تونل ریزش نموده است.

نمونه هایی از شهرهای زیرزمینی ایران باستان

 

شهر زیرزمینی نوش آباد کاشان

یکی از نمونه شهرهای زیرزمینی اخیرا در نوش آباد کاشان کشف شده است. شهر زیرزمینی نوش اباد با توصیفهایی که مردم از تونل کهندژ دارند شباهتهای زیادی دارد؛ از جمله اینکه منصوب به "دوره پیش از اسلام" بوده، "ورودی های فرعی متعدد" داشته، دارای "اتاقهای متعدد و تو در تو" هستند، دارای "هواکش" برای تامین اکسیژن مورد نیاز بوده، در "دوران مغول" بسیار مورد استفاده قرار می گرفته و تا "دوره قاجار" هم از آن استفاده می شده است.

 

 

 

 

 

شهر زیرزمینی نوش آباد
اين شهر زيرزميني در سال 1383 در پي فعاليت هاي عمراني يکي از سکنه نوش آباد کشف شد. به طوري که سکنه به دنبال حفاري چاه فاضلاب به دالان هايي برخوردند که به طور دقيق شناسايي نشده بود.

شهر زيرزميني نوش آباد شهري 3 طبقه است و کاملا دست ساز که طبقه اول آن در عمق 3 متري و طبقه سوم در عمق 16 متري از سطح زمين ساخته شده است و ارتفاع هر طبقه حدود 180 سانتي متر است. حدس باستان شناسان بر اين است که اين شهر تا 15 هزار متر مربع وسعت داشته باشد. در اين شهر زيرزميني اتاق هايي با ابعاد مختلف ساخته شده که بعضي داراي سکو هم هستند و راهروهايي باريک آنها را به هم وصل مي کند. راه ارتباطي طبقات چاه هاي عميقي است که علاوه بر آن تهويه هوا را هم انجام مي دهد. اما بعضي چاه هاي ارتباطي انحرافي است و راه به جايي ندارد.

اتاق‌ها داراي سرويس بهداشتي است و هر اطاق پايه شمع و مشعل در کنار ديوار دارد. به نظر مي رسد اين شهر  در دوران حمله مغول بسيار مورد استفاده قرار مي گرفته است و حتي تا اواخر دوره قاجار هم ادامه يافته است.
در اين دوران مردم نوش آباد از دست راهزاني به نام نايب حسين مدت ها در اين شهر زندگي مي‌کردند و گاهي هم از گرسنگي در همان جا مي‌مردند. مرگ نائب حسین سبب شد تا مردم نوش آباد به تدريج شهر زيرزميني را فراموش کنند.

راه‌های ورودی به این پناهگاه در محل های پر رفت و آمد شهر مانند بازار، قنات، مساجد و بعضا خانه ها قرار داشته تا در صورت بروز خطری مردم بتوانند به سرعت از گزند نیروی مهاجم در امان بمانند.

در نزدیکی این دالان‌های تودرتوی زیرزمینی یک قلعه روی زمین قرار گرفته که به قلعه «سیزان» معروف است و به احتمال زیاد از درون این قلعه راهی به شهر زیرزمینی وجود دارد. حجره‌های کوچک ‌به ابعاد دو متر در دو متر، سرویس‌های بهداشتی ابتدایی، فضاهای پناهگاهی، تونل‌های ارتباطی و تهویه هوا و چاه‌های آب از جمله‌ فضاهای این شهر زیرزمینی است. 

 

شهر زیرزمینی درینکویو ترکیه

ترکیه برای سال 2012 با تبلیغات گسترده، درینکویو را به عنوان یکی از شگفت انگیزترین مکانهای تاریخی و توریستی خود معرفی کرده است. ترکیه در حال حاضربالاترین درآمد و توریست رااز صنعت گردشگری؛ درمیان کشورهای منطقه دارد

 

 

 

 

 

این محوطۀ باستانی از سال 1985 از طرف یونسکو جزو میراث فرهنگی جهان شناخته و ثبت شده است.

آنچه به این سرزمین ارزش تاریخی و گردشگری داده، خانه ها و پناهگاههای پرشمار و کوچکی است که دردل زمین وجود دارد، برخی با نقاشیهای زیبایی از مسیح ونشانه های مسیحیت، باز مانده از مسیحیانی که در سالهای ظهور مسیح و پس از آن، از ترس تهاجم سربازان رومی به آنجا پناه برده اند.

درینکو شهری است زیرزمینی و اعجاب آور، که براثر یک رویداد ساده کشف شد. در سال 1963 کارگرانی که برای ایجاد ساختمانی؛ به کندن زمین مشغول بودند، ناگهان با چاه یا تونل ژرفی درون زمین روبرو شدند. پژوهشهای بعدی از کشف یک شهر زیرزمینی متعلق به دوران کهن خبر داد؛

شهری در ژرفای 85 متری زمین در هشت طبقه با گنجایش زندگی برای 20 تا 30هزار مرد و زن کودک و گاو و گوسفند و اصطبل اسب. ونیز محلی برای ذخیره غذا و درست کردن روغن و وجود نیایشگاه هایی برای مراسم دینی.
نکته قابل توجه درمورد این شهر زیرزمینی که توسط ایرانیان باستان و پیروان دین زرتشت ساخته شده وجود تونلها وهواکش هاست که به بیرون راه دارند وطوری ساخته شده اند که در اعماق این شهرزیرزمینی هوا جریان دارد و هیچگاه کمبود اکسیژن احساس نمی شود.

پیروان اهورا مزدا از ترس تهاجم اقوام وحشی؛ یا از ترس رویدادهای سخت طبیعی از جمله زمستانی سخت که در اوستا به عنوان زمستان شیطانی از آن یادکرده؛ به ساختن این شهر زیرزمینی اقدام کرده اند.

نکته ای که در این میان وجود دارد آن است که شهرزیرزمینی نوش آباد و ترکیه هر دو طبقاتی می باشند به گونه ای که شهر نوش آباد دارای سه طبقه و ترکیه دارای 8 طبقه است. در مورد تونل کهندژ تاکنون سخنی از طبقاتی بودن آن گفته نشده گرچه طبقاتی بودن آن غیرممکن به نظر نمی رسد.

 

اگر 100 متر از این تونل کشف شود...

تاکنون تلاشهای زیادی برای یافتن این اثر ارزشمند صورت گرفته است، تلاشهایی که به دلیل تداوم نداشتن به نتیجه ای درست نرسیده است. از جمله حیدرپور مدیرکل وقت میراث فرهنگی در گفتگو با فرصت از شروع تحقیقات در این زمینه خبر داد، تحقیقاتی که با تغییر مدیرکل نیمه کاره بر زمین ماند.

امروز این تونل که به گفته دکتر جبل عاملی باستان شناس مشهور، وجود آن مسلم است چشم به راه تلاش مسئولان است. تلاشی که می تواند نتایج درخشانی برای شهر به همراه داشته باشد... به گفته کارشناسان حتی اگر 100 متر از این تونل کشف شود می تواند به عنوان یک اثر تاریخی کم نظیر، چهره شهر را تغییر دهد.