مرا در شهر خوزان مهربانی است                                    که باغ خاص شه را پاسبانی است (عطار)

واژه محله در معماری اسلامی با قومیت و شخصیت­های اجتماعی و شاخص­های مکان و محل وابستگی دارد. خوزان یک محل از سه محله خمینی­شهر است با آثار باستانی مثل کهندژ، مسجد جامع خوزان و واژه­های کهن مانند کووَرْزْ. در این مقاله این نامواژه را از سه دیدگاه تاریخی، نژادشناسی و زبان­شناسی مورد بررسی قرار می­دهیم.

از دیدگاه تاریخی

مرحوم میرسید علی جناب در کتاب الاصفهان خود آورده است:

«... محلی در میان کوه آتشگاه و کوه سید محمد(ع) می­باشد که ولایتی حرف می­زنند، تصور می­شود همان جا شهر پهله باشد –مؤید آن هم آن است که معبد مارس از معظم­ترین معابد عالم که ناچار در آبادی و شهر واقع بوده است، متصل به آنجاست و روی عمارتش به همان سمت است، به­علاوه اینکه خرابه‌هایی هنوز در آن حوالی باقی است به اسم کهندژِ (خوزان) که می­گویند همان کهندژ قدیمی است که در اشعار فردوسی مرکز سپاه زیاد بوده است، می­باشد»

همی رفت تا کشور خوزیان

ز لشکر کسی را نیامد زیان (فردوسی)

کهندژ از نظر تقسیمات شهرهای پیش از اسلام به بنایی گفته می­شد که بخش اداری و نظامی را تشکیل می­داد و دیواری بلند این مجموعه را از سایر نقاط مجزا می­کرد. کهندژ جایگاه و سکونتگاه پادشاه، حکام و درباریان بود. این بخش در مرکز و بهترین نقطه شهر و اغلب در سطحی بالاتر از سایر نقاط جای داشت. برای هر کهندژ، برج و بارو و خندق و گاه تونلی (هلکه) جهت حفاظت ساکنانش ساخته می­شد. در دوره ساسانیان، آتشکده و فضای وابسته به آن اغلب در همین بخش احداث می­شد. در سفرنامه ناصرخسرو «خوز» به معنی کلاه­خود آهنی است. «خوز» در سنگ‌نوشته‌های شاهنشاهان هخامنشی به صورت Xuvaja و به عیلامیان و سرزمین آنها گفته می‌شود که از منطقه کوهستانی از بین‌النهرین تا فلات ایران گسترده شده است. نقش برجسته خوزها در تخت‌جمشید کشیده است. «خوز» را به‌صورت «هوز» و «حوز» و گاه «خور»(خورشید) نیز می‌نوشتند. یکی از مناطق مورد حمله سارگون اکدی(2400ق0م0) هوزی-خ نام دارد. طبق نظر زادوک(Zadok,1991) و گانی‌لَه، هوزی جایی در ایلام و یا فلات ایران است. واژه خوزان در ابتدا به‌صورت هورآیان به معنی خورشید درحال طلوع بود.

از دیدگاه نژادشناسی

از دیدگاه نژادشناسی خوزها طایفه‌ای از نژاد آریایی و به احتمال «أوکسی» یا «کاسی» بودند که یکی از خدایان آنان شوریاش یا ایزد آفتاب است که چنین اسمی چیزی جز واژه‌ای آریایی نیست. با توجه به اینکه کاسی‌ها در ساخت زیگورات‌های خود از نی استفاده می‌کردند و روش تقویت درزها به کمک نی از دیرباز در بین‌النهرین (زیگورات اقرقوف) شناخته شده بود. ساخت بناهای روی تپه آتشگاه به نوعی با قوم کاسی مرتبط می‌باشد. استفاده از نی در بناهای آتشگاه به‌دلیل استحکام بیشتر بنا بوده است، به‌طوری که در بین هر لایه خشتی یک لایه نی قرار می‌دادند. خوزا در نبشته‌های داریوش (522-482پیش از میلاد) به‌جای ایلام به‌کار می‌رود و در متن‌های یونانی خوزی‌ها همان جنگجویان دلاوری بودند که بر سر راه شوش به تخت‌جمشید از سپاه اسکندر برای عبور از این راه تقاضای گمرک می‌کردند. در کتیبه‌های داریوش و خشایارشاه و منابع سریانی از بیست خوزیه یاد شده است. خوزان نام قلعه و دهی است در نسف ماوراءالنهر و نام قریه‌ای دیگر در هرات است در ایران باستان. رسم بود تا هنگام اجرای جشن‌ها، گردونه‌ای به نام خوز را در سرتاسر ایران می‌گرداندند.

از دیدگاه زبان‌شناسی

در کتاب‌های الفهرست و التنبیه یکی از زبان‌های دوره ساسانی را زبان خوزی دانسته‌اند. در ایران نامواژه‌های دیگری هم از «خوز» ترکیب شده است، مثل خوزران دامغان، خوزنان و خوزنین قزوین، خوزین لار و... و همه نشان می‌دهد که قوم خوز در این نواحی و از همه مهم‌تر در خوزستان زندگی می‌کردند و نام خود را هم به محل زیستگاه خود داده‌اند.

نقش مردم خوزان در قیام علیه سلطه محمود اقغان، تأثیر خوزانی‌ها در مشروطیت اصفهان و نیز پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی خود تحقیق مفصل دیگری را می‌طلبد.

مسجد جامع خوزان از نوع مساجد چهار ایوان با حیاط مربع است و شیوه معماری، تاریخ بنای مسجد را تا قرن هشتم هجری می‌رساند. ولی آثار فعلی مخصوصاً تزئینات آن بیشتر از عهد صفویه است. درحال حاضر هیچ‌گونه کتیبه‌ای در این مسجد وجود ندارد و تنها کتیبه آن خطوطی است که روی سنگ‌آب تاریخی مسجد مشاهده می‌شود که متعلق به سال1108 هجری قمری است. در دوره صفویه تعمیرات و الحاقات بسیاری در این مسجد ایجاد می‌شود. ازجمله این الحاقات ایجاد مناره و گلدسته بر روی جرزهای ایوان جنوبی و نقاشی‌های تزئینی با نقوش گل و بوته و اسلیمه در زیر طاق‌های چهار ایوان صحن حیاط. ایوان جنوبی به‌وسیله مدخلی که دو طبقه است به محوطه زیر گنبد آن مربوط می‌شود. چهار زاویه داخل گنبد با مقرنس‌های درشت گچی تزئین شده و طاق گنبد نیز قطاربندی‌های گچی رنگین دارد.

از رجال و شخصیت‌های علمی و عرفانی محله خوزان می‌توان به شهید محراب آیت‌ا... اشرفی اصفهانی، پرفسور میردامادی، خوزان پهلوان معروف ایرانی، امیریار احمد خوزانی صدراعظم شاه اسماعیل، مرحوم آیت‌ا... املایی، آیت‌ا... میردامادی نماینده سابق ولی‌فقیه و امام‌جمعه شهر اشاره نمود.

از معماران برجسته دوران صفوی محله خوزان سده می‌توان یادی از استاد محمد شفیع فرزند جمال‌الدین محمد خوزانی نمود. بنای مدرسه شفیعیه اصفهان در دوره سلطنت شاه عباس دوم به‌وسیله استاد شفیع در سال1067هجری بنا شده است. در مدخل ایوان بزرگ جنوبی مدرسه دو لوح بزرگ سنگی بر دیوارهای دو جانب ایوان نصب شده که رقبات موقوفه مدرسه بر آنها مسطور است در لوح اول که به طول 190سانتی‌متر و عرض یک متر است، نوشته شده:

«هوَ الواقفُ عَلَی الضمائرِ بسم‌ا... الرحمن الرحیم وقف نمود أحوج المحتاجین إلی غفور به الغفور محمد شفیع ابن جمال‌الدین محمد خوزانی اصفاهانی...»

از هنرمندان خوزانی عرصه سینما می‌توان از کارگردان مشهور و زبردست آقای اصغر فرهادی نام برد که هنوز فیلم «درباره الی» او بر پرده سینماهاست.

فهرست منابع:

1) الاصفهان، میر سید علی جناب

2) باستان شناسی ایلام، دنیل تی، پاتس، ترجمه زهرا باستی

3) گنجینه آثار تاریخی اصفهان، لطف‌ا... هنرفر

4) لغت نامه دهخدا

5) سده در گذر زمان رسول صرامی و...

6) M.SIRoux Atesh-Gah, Pres d Ispahan, IRANICA