اشاره: منطقه کهندژ، از جمله مناطق باستانی خمینی شهر است، منطقه ای با قدمت بسیار زیاد و تاریخی چند هزار ساله در شمال خوزان که هم اینک نام آن در قالب محله کهندژ برجای مانده است. منطقه ای که تاکنون پیرامون آن تحقیق و پژوهش های لازم صورت نگرفته و ماهیت و ارزش آن، حتی برای اهالی این محل بویژه جوانان ناگفته باقی مانده است.
در این شماره کوشیده شده تا اهمیت این منطقه با تکیه به اسناد و پژوهش های صورت گرفته برای مخاطبین ارائه گردد.

دژهای باستانی
مشابه و همنام این منطقه، چندین منطقه در کشور با نام "کهندژ" وجود دارد، مناطقی که عموما مورد علاقه باستان شناسان بوده و پس از انجام مطالعات و تحقیقات لازم، توسط دیرینه شناسان و باستان شناسان مورد کاوش قرار گرفته و حاصل این کاوش ها، اطلاعات ارزشمند و ارزنده ای بوده است.
كهندژ یا قهندژ(معرب شده) نام دژهای كهنی است كه در آغاز پیدایش شهرها بنا شده اند. این دژها در پیش از اسلام و بیشتر در دوران ماد، هخامنشی و اشكانی ساختهشدهوبناهاییتكوپرتراكمبودندكهبرفرازتپه€Œهایطبیعییامصنوعیمی€ساختند.
این دژها در پیش از اسلام و بیشتر در دوران ماد، هخامنشی و اشكانی ساختهشدهوبناهاییتكوپرتراكمبودندكهبرفرازتپه€هایطبیعییامصنوعیمی€ساختند.

کهندژ چه بوده است؟
كهندژ به یك معنی همان است كه در یونان باستان اكروپولیسیااكروپول نامیدهمی€شدودارایاینمشخصاتبود.
واژه آکروپولیس در یونانی بمعنای شهر در تنگنا و شهر مرتفع می€باشد و به شهرهایی در یونان همچون آتن، آرگوس، تبس (یونان)و عموماً به همه شهرهایارگمانندهمچونرم، اورشلیم، براتیسلاواو بسیاری از شهرهای مشابه در آناتولیو حتی قلعه صخره در ادینبروگفته می€شود. اصطلاح آکروپولیس از سوی باستان شناسانو مورخانبه فرهنگِ شهریِ کاسترو واقع در تپه€های شمالغربی شبه جزیره ایبرینیز گفته می€شود.
بلندشهر یا دژشهر در شمال شرقی پارتنوندر آتن، پایتخت یونانو در مرتفع€ترین نقطه دشت و ۱۵۰ متر بالاتر از سطح دریا قرار دارد. مجموعه تاریخی آکروپولیس برای مردم یونان یک نماد ملی است بر همین اساس هر شهر یونان باستان دارای آکروپولیس معادل دژ یا قلعه مستحکم بوده€است. این مجموعه با دقت و ظرافت بسیار دقیق هندسی و ریاضی ساخته شده€است.
بطور کلی در دوره های قبل از اسلام و در ایران باستان، شهر از سه بخش تشکیل می گردیده است:
1- کهندژ که هسته اولیه شهر را تشکیل می داد و شامل قصر یا کاخ امپراتوری و بخش نظامی بود. این بخش با حصارهایبلند خود از بخشهای دیگر جدا می گردید.
2- شارستان (شهرستان) که محلات شهر را به وجود می آورد و محصور بود.
3- بخش بیرونی شهر که «سواد» یا حومه خوانده می شد و شامل مزارع و باغات بود. (نظریان، علی اصغر، جغرافیای شهری ایران)

کهندژها در ایران
از دوره باستان تعداد قابل توجهی کهندژ در ایران باقی مانده است. کهندژهایی که برخی در دوره ساسانیان، و برخی در دوره های ماقبل آن در عصر هخامنشیان، اشکانیان و ... بنا شده اند. هم اینک برخی از این کهندژها به صورت "قلعه" ای پابرجا بوده و مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد. در برخی دیگر، "محوطه" کهندژ و آثاری از آن باقی مانده است. در این تحقیق به معرفی این کهندژها، وضعیت کاوش پیرامون آنها و نتایج به دست آمده می پردازیم.

کهندژ نیشابور
برای نخستین بار، یک هیات آمریکایی به استناد نوشته€های تاریخ نگاران و جغرافی€نویسان دوران اسلامی و با هدف کشف آثار دوره€ی ساسانی، کاوش€های خود را در محدوده€ی نیشابور قدیم، از سال 1935 میلادی آغاز کرد که نتیجه€ی این کاوش€ها، کشف آثار معماری و اشیاء ارزشمندی مربوط به صدر اسلام تا قرن هفتم هجری بود. دومین برنامه€ی پژوهشی را در سال 1347 شمسی، وزارت فرهنگ و هنر سابق، در منطقه انجام داد.

کهن دژ رشکان ری
ري پايتخت بهاره پادشاهان اشكاني و مکاني مهم براي برگزاری مراسم نوروز پادشاهان ساساني بوده است. اين کهن دژ مکاني براي انباشت زباله و تجمع افراد ناباب شده بود تا اينکه ابزار باستان شناسان توانست دل اين بناي خاموش را بشکافد و سازه هاي معماري آن را نمايان سازد.در کاوشها و حفاریهای صورت گرفته، از این محل وسایل جنگی کهنه زیادی بدست آمده که در موزه ایران باستان موجود می€باشد.
كاوش€هاي باستان€شناسي هيئت باستان€Œشناسي آمريكايي در اين منطقه به همراه کاوش های بعدی منجر به شناسايي آثار معماري ارزشمندي از دوران اشكاني، ساساني و اسلامي شده كه بيانگر وجود ارگي حكومتي است.

کهندژ میبد
نارین قلعه میبدیك كهندژ است و از بناهای باستانی خشتی بازمانده در ایران است علی رغم گزندهای روزگار هنوز پا برجاست و می€توان آن را نمادی از هویت تاریخی و فرهنگی استان یزد دانست. پیشینه€ی دراز نارین قلعه تا آن جاست كه هویتی اسطوره ای یافته است به گونه ای كه منابع تاریخی سده ی ۸ و۹هجری قمری نیز آن را با روایت€Œهای افسانه ای در آمیخته اند. این دژ كه مردم میبد آن را «نارنج قلعه»می€خوانند، در گذشته به «دژ دالان» سرشناسبودهوپیشینیانآنرایكیازمراكزآغازین آبادی نشین دراستانیزددانسته اند.
بخش اصلی و كهن قلعه در بخش بالایی مجموعه قرار دارد. بنا نشان می€دهد كه بارها تعمیر شده است. به نظر می€رسد كه بخش€های پایین تر را در دوره€های جدید تر ساخته اند. در حیاط مركزی دژ، آثار ساخت و سازهای آجری و ساروج نیز دیده شده است.

€ کهندژ توس
حصار کهن دژ توس در نزدیکی مشهد قرار دارد. کهن دژ در گذشته شامل ابنیه حکومتی و عمارات شاهی و... بوده است.در سالهای اخیر و در مراحل مختلف، حفاریهای زیادی با هدف یافتن دروازه ها، ستونها و دیوارهای قلعه صورت گرفته و منجر به کشف آثار و بقای قابل توجهی از این کهندژ گردیده است.

€Â¢ کهن دژ ماه€نشاندر استان زنجان
کهن دژ ماه نشان (قلعه بهستان) در شهرستان ماه€نشان از توابع زنجان واقع شده است. قدمت این دژ به دوره هخامنشیانبر می€گردد.
€ کهن€دژ(ارگ طبس)
این دژ در استان یزد، شهرستان طبس، واقع شده و بقایای آن مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد.
€Â¢ نارین قلعهیا نارنج قلعه
قلعه€ای باستانی در شهر نائیندر استان اصفهان است که از آن به عنوان دژ کهن یا کهن دژ شهر استفاده می€شده است.

€Â¢ کهندژ بلقیس اسفراین
این کهندژ در 3 کیلومتری جنوب شرقی شهر اسفراین واقع شده است. وسعت این شهر کهن در حدود 150 هکتار و مساحت ارگ(کهندژ) حدود 5 هکتار است. این اثر با .شماره4497 در فهرست آثار ملی ثبت شده است

 قلعه کهن€دژ کوه€خواجه
این کهندژ در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.
€ قلعه کهن دژ سمنان؛
این قلعه در زمره آثار تاریخی شهر سمنان بوده و محله ای به همین نام در سمنان وجود دارد.
 کندز (کهندژ)؛ روستایی است در دهستان کرکس شهرستان نطنز. ظاهرا قلعه ای در این منطقه با نام کهندژ وجود داشته است.
 كهنز(کهندژ)شهریار
نام بخشي در شهرستان شهريار است كه در قديم به علت وجود قلعه بزرگ قديمي درآن منطقه كهن دژ ناميده ميشد كه بعدها با معرب شدن آن به اختصار كهنز نام گرفت.

کهندژِ سده
کهندژِ سده درست در شمال محله خوزان قرار دارد. بی تردید یکی از مهمترین کهندژها در ایران، کهندژِ خمینی شهر است، که هم اکنون از آن، محوطه ای به مرکزیت مسجد جامع کهندژ باقی مانده است و به احتمال زیاد در زیر این محوطه، آثار و بخش های ارزشمندی از قلعه کهندژ (دروازه ها، ستونها و دیوارهای قلعه) وجود دارد.
در ارزش و اهمیت این کهندژ همین بس که گفته می شود "پایتخت" ساسانیان بوده است؛ «شایع است کهن€Œدژ، پایتخت دورة سلسلة ساسانیان در محل سه€ده می€Œباشد که هنوز خرابه€های کهندژ در محل خوزان فعلی موجود است و از آثار تاریخی آن قناتی است به نام پیروزشاه که به قولی این قنات را پیروز پسر یزدگرد ساسانی احداث نموده است.» (دهخدا)
وجود آتشکده جاماسب(تخریب شده)، محله سکه الزر و گفته های مردمی مبنی بر وجود یک تونل تاریخیِ اسب رو در زیر کهندژ، از مواردی است که بر اهمیت و جایگاه قلعه کهندژ می افزاید.
محمدجواد مختاری پژوهشگر تاریخ خمینی شهر در خصوص اهمیت کهندژ می گوید: در شمالِ (بالای) خوزان، کهندژ قرار دارد. کهندژ سوق الجیشی ترین نقطه و پادشاه نشین بوده است. پایین کهندژ چهار محله وجود داشته است؛ اول محله "بوستان سهم" و سپس محله "شمس آباد" که وجه تسمیه شان را گفتم. محله سوم سکه الزر بوده. فارسی آن، "کوی ورز" است که مردم "کووز" استعمال می کنند. عرب وقتی در صدر اسلام وارد خوزان شد کوی ورز را به عربی ترجمه کرد. "کوی" در عربی "سکه" نامیده می شود. "ورز" را هم به "زر" ترجمه کرد.
وی در خصوص قدمت کهندژ معتقد است این اثر مربوط به دوره های پیش از ساسانی است؛ در منابع مربوطه تاکید شده کهندژهای عصر ساسانی در مرکز مربع شهر قرار می گرفته و کهندژهای پیش از ساسانیان در شمال شهر قرار می گرفته است. الان هم شما میبینید که کهندژ شمالی ترین نقطه خوزان و سوق الجیشی ترین منطقه نسبت به دیگر مناطق است. پس تمدن خوزان به چند هزار سال قبل می رسد.
کهندژ، شاه نشین همه منطقه سپاهان و کل مناطق تحت سیطره پادشاهان خوزان بوده است. شهر خوزان در پایین کهندژ شکل گرفت. اینها معبدی که برای خود بنا نهادند مکان فعلی مسجد جامع خوزان بوده از چهار طرف این مسجد چهار خیابان به سمت دروازه های خوزان عمود کردند. (مصاحبه محمدجواد مختاری با دوهفته نامه فرصت- شماره 182)

ضرورت پژوهش های بیشتر
علی رغم اهمیت منطقه کهندژ، متاسفانه تاکنون تحقیقات و مطالعات رسمی با هدف کشف آثار کهندژ صورت نگرفته و این موضوع به صورت اسرارآمیز باقی مانده است. بر همین اساس ضروری است سازمان میراث فرهنگی، طرح مطالعاتی پیرامون این منطقه را در دستور کار خود قرار دهد، طرحی که می تواند یافته های زیادی از تاریخ منطقه به همراه داشته باشد.