اشاره: تاريخ شفاهي (oral History) يكي از شيوه هاي پژوهش در تاريخ است و به شرح و شناسايي وقايع، رويدادها و حوادث تاريخي بر اساس ديدگاه ها، شنيده ها و عملكرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها مي پردازد.
در ایران طی 20 سال اخیر توجه ویژه ای بر تاریخ شفاهی صورت گرفته و تعدادی از پژوهشگران اهتمام خود را بر ثبت و نگارش آن معطوف کرده اند. در این زمینه نویسنده خمینی شهری اکبر آذربایجانی را می توان یکی از پرکارترین شفاهی کاران کشور دانست. او سه دهه قبل با علاقه و البته تحمل سختی های خاصی با انجام 700 ساعت مصاحبه از شاهدان حوادث بویژه کهنسالان به جمع آوری تاریخ شفاهی خمینی شهر و موضوعاتی چون مبارزات کارگران اصفهان پرداخته است. اقدامی ارزشمند که حاصل آن کتابهای قیام کارگران اصفهان(چاپ شده)، تاریخ سده و نبرد بُن اصفهان(در دست چاپ)، درباره نفت و تاریخچه آن(در دست چاپ) و تاریخچه اصلاحات (در دست چاپ) است.
آذربایجانی با اطمینان از پژوهش هایش دفاع می کند و باید دید ماحصل آخرین تلاش های او بویژه کتاب تاریخ سده چه زمانی روانه بازار خواهد شد. آنچه در ذیل آمده ماحصل گپ و گفت یک ساعته ماست که خواندنش خالی از لطف نیست:
جناب آذربایجانی،چه اتفاقی باعث شد شما به عرصه تاریخ وارد شوید؟
منزل پدر من در آبادان در زمان رژیم سابق محل جلسات سده ای های ساکن آبادان بود و آنجا مباحث سیاسی داغ بود. مثلا در بین اینها افرادی هم بودند که از زمان دارسی وارد شرکت نفت شده بودند ودر جریانات پالایشگاه نفت آبادان قرار داشتند. من در آن زمان کودک بودم و با دقت حرفهای آنها را گوش میکردم و همین باعث شد به مباحث تاریخی علاقمند شوم.
یک معلم ادبیاتی داشتم که من را به پژوهش در این زمینه ترغیب کرد. ایشان کتاب مقدمه ای بر روش تحقیق در تاریخ را به من معرفی کرد، این اتفاق در سال1348 افتاد. بعد هم کتاب آیین پژوهش را به من معرفی کرد و این دو کتاب باعث شد من به کارم امیدوارم شوم و شروع به نوشتن شنیده هایم در آن زمان کنم و یکسری مصاحبه ها هم در آن زمان کردم.
چه مباحثی در آن جلسات مطرح می شد؟
بیشتر مباحث در منزل ما پیرامون مسائل سیاسی بود و هرکدام از حاضران در اتفاقات دخیل بودند مثلا آنها در زمانی که در شهر آبادان شورش شد وشهر یکسال در اختیار کارگران بودند حضور داشتند. آن زمان حتی مقامات دولتی آبادان هیچکاره بودند و حتی مردم هم اتحادیه کارگران آبادان را به عنوان متولی شهر قبول داشتند.
مهاجرین در هر جامعه ای با توجه به رنج هایی که کشیده اند جسورترین افراد محسوب می شوند و به نوعی زخم خورده هستند و با جسارت حرف خود را با وجود ساواک می زدند.
درباره احوالات شهر در آن زمان هم بحث می شد؟
بله، بیشتر اتفاقات مهم شهر از آبادان شکل می گرفت. برای مثال آن زمان ماجرای استعفای امیرحسین امینی یکی از اولین شهردارهای سده از آبادان نشات گرفت و ما کاملا در جریان این ماجرا بودیم .

چه چیزی باعث شد به تحقیق درباره تاریخ شهر بپردازید؟
در ابتدا کنجکاوی من را به این سمت کشاند و می توانم بگویم حضور در منزل پدرم یک توفیق اجباری بود. تفاوت لهجه و رفتار افرادی که به منزل ما می آمدند با وجود اینکه خمینی شهری بودند برای من جالب بود و همیشه این تفاوت ها حس کنجکاوی مرا فعال کرده بود.
با چند نفر در این زمینه صحبت کردید؟
اگر اشتباه نکنم آن زمان من با حدود 60 نفر صحبت کردم و صدای آنها را ضبط کردم.
آن زمان با وجود ضعف امکانات چگونه این کار را انجام میدادید؟
آن زمان یک ضبط کوچک داشتم و مصاحبه ها را ضبط میکردم و خیلی از آنها را هم نت برداری میکردم و الان میتوان بگویم که 10000 برگه نت برداری شده و بیش از700 ساعت، نوار مصاحبه دارم.
مصاحبه ها به راحتی انجام می گرفت یا بعضا با مشکلاتی مواجه می شد؟
برخی از مصاحبه ها به راحتی انجام می گرفت ولی برخی نه. یادم می آید برای یکی از مصاحبه ها که با پیرمردی 90 ساله بود مجبور بودم تا بوشهر بروم. آن زمان ژیان داشتم و با آن راهی شدم. بوشهر که رسیدم گفتند فلان شهرستان است، رفتم آنجا. گفتند فلان روستا است. به زحمت خودم را به آن روستا رساندم. آنجا هم ساعت ها منتظر ایشان ماندم تا بیایند و توانستم 4 ساعت مصاحبه بگیرم.
اولین بار درباره کدام قسمت از تاریخ شهر به تحقیق پرداختید؟
اولین بار درباره مسائل سده تحقیق کردم، درباره التهابات سده از حزب توده ایران. در سده آن زمان سه حزب وجود داشته است حزب وطن، حزب کشاورز، حزب دموکرات که این سه حزب معروف بودند به احزاب حلقه.
پس از زمانهای قدیم بحث سیاسی کاری در شهر وجود داشته است؟
از صدها سال پیش بحث سیاسی کاری در سده بوده و از زمان مشروطیت سیاست در سده سازماندهی می شود، تاریخ سده به چند شکل قابل بررسی است، یکی نحوه تشکیل سده که چگونه این نام برای این منطقه انتخاب شده یا درباره موضوعات تاریخی دیگر سده پیرامون موضوعات مهمی مثل تفاوت آداب و رسوم و لهجه محلات مختلف سده با وجود اینکه فاصله زیادی از هم ندارند.
برای مثال یکی از افرادی که من با او صحبت می کردم آن زمان یعنی 50سال پیش از پدرش نقل میکرد که 150سال عمر داشت و به واقع از 200 سال قبل صحبت می شد و او هم از پدرش و این یعنی ما با سه واسطه به زمان حمله افغان ها رسیدیم.
ظاهرا یکی از کتاب های شما چاپ شده؟
اولین کتاب من با نام نبرد قدرت های بزرگ وقیام کارگران اصفهان چاپ شد و کتاب دیگرم درباره نفت و تاریخچه آن، کتاب سوم من درباره اصلاح طلبی و اصلاحات وتاریخچه آن در ایران است که براساس همان تحقیقات ومصاحبه ها آماده کردم و کتاب چهارم من درباره تاریخ سده است. کتاب من درباره تاریخ سده در شرف چاپ شدن است و من تاریخ سده را در آن بطور کامل بررسی کردم.
فکر میکنید بزرگترین موضوعی که درباره تاریخ شهر به آن پرداختید چه بود؟
بزرگترین پژوهش من در مورد کشف حجاب در سده بود یا درباره اولین شهرداری یا بلدیه سده که چگونه تاسیس شده بود. جالب است بدانید که اولین شهردار سده شخصی بوده به نام حبیب اله وفایی که ایشان نیروی خدماتی حکومت در اصفهان بود و سواد هم نداشت اما چون اهل زد وبند بود 12 سال شهردار سده بود . آن زمان حزب توده در شهر قدرت گرفت و شکایت کرد وایشان را در سال1322خلع کرد .
در همه تحقیقات من، پرکاربودن و تلاش مردم سده نمایان است و بزرگترین ظلمی که به مردم سده قدیم شده به دلیل نبود فرهنگ مکتوب کردن و ثبت نبرد بزرگ "بن اصفهان" است. هیچ پژوهشی در این مورد نشده و من این کار را کردم.
از چه منابعی برای مستند شدن شنیده هایتان استفاده می کردید؟
بزرگترین منبع من مرکز اسناد ملی بود که من همه اسناد را آنجا کپی گرفتم و هیچ سندی نیست که من نداشته باشم .
با آیت اله احمدی همه هفته به تهران می رفتم تا از کتابخانه مجلس استفاده کنم و ایشان هم در این مدت همه مسائل و حواشی سیاسی را برای من بازگو می کرد.
فکر می کنید چه زمانی کتاب شما چاپ می شود؟
کتابم درباره سده تقریبا تمام است و در مراحل آخر تدوین است. این کتاب درباره چگونگی انتخاب نام سده و تاریخ شهر است که از زمان انتخاب نام سده شروع شده و درباره چگونگی وجود محلات شهر ونزدیکی امروز و فاصله های قبل و تفاوت های آنها با هم است. در این کتاب بیشتر سعی کرده ام درباره محاسن شهر صحبت کنم و از نکات منفی حتی المقدور دوری کنم.
مشکلاتی هم در این راه برای شما وجود داشت؟
من همه در آمدم را همینطور هزینه میکردم و به دنبال تحقیق بودم. در مرکز اسناد ملی از من سوءسابقه می خواستند و پرونده های مبارزات زمان شاه برایم دردسر بود. در کتابخانه مجلس آقای احمدی و رشیدیان کمک زیادی به من کردند.
هیچ تاریخ مکتوبی از سده وجود نداشت و من برای رسیدن به سرنخ ها خیلی رنج کشیدم. درباره قیام کارگران اصفهان هم من حتی با خانواده عطاالملک دهش که در انگلستان ساکن هستم تماس برقرار کردم و شاید نزدیک به 50 تماس در این زمینه با لندن گرفتم یا مثلا با خانواده فداکار که در لندن هستند به سختی ارتباط کردم هردو اینها مبارزان کارگری آن زمان آبادان بودند.

کتاب شما درباره قیام کارگران بازتاب خاصی هم داشت؟
دکتر تورج اتابکی که در هلند هستند بعد از چاپ کتاب قیام کارگران، با من از طریق یکی از شاگردانش به نام دکتر مزدک دانشور ارتباط برقرار کرد و گفت در مورد نفت در حال تحقیق هستیم و میخواهیم از مطالب شما استفاده کنیم. ایشان گفت ما برای اولین بار دیدیم که در این چند ساله یک تحقیق میدانی صورت گرفته و از جایی کپی برداری نشده است و از من برای همکاری دعوت کرد ولی ناشر با توجه به اینکه هنوز کتاب نفت من چاپ نشده مخالف بود و گفت شاید آنها زودتر چاپ کنند.
نکته خاصی هم در کتاب شما وجود دارد؟
همه این پژوهش ها را خودم به صورت رودررو و تک به تک انجام دادم و بیش از 700 ساعت مصاحبه کردم چون نسبت به کارم حساس هستم و حرف هیچکس را قبول نمیکردم مگر اینکه خودم شنیده باشم. نوارهای صوتی این مصاحبه ها هم در آرشیو شخصی ام نگه داشته ام.
مشکل خاصی هم در مرحله تایید کتاب در ارشاد وجود دارد؟
خیر، من با سانسور مخالفم و شاید اگر ارشاد بخشی از کتاب را حذف کند آن را چاپ نکنم و از طریق دیگری آن را منتشر کنم.
در پایان اگر صحبت خاصی با علاقمندان به تاریخ شهر دارید، بیان کنید.
مشکل ما زمانی است که می خواهیم بزرگان را به شهرخودمان وصل کنیم شهر ما بزرگان زیادی داشته و این زمانی ارزشمند است که ما از این بزرگان درس بگیریم. ما اگر شهرمان را با واقعیت ها معرفی کنیم به این نتیجه میرسیم که این شهر پر از مردان زحمتکشی است که تاریخ آنها نگاشته نشده است.