نهاد وقف و کارکردهای آن در جامعه خمینی شهر از مسائل مهم است، چرا که این نهاد علاوه بر جنبه مذهبی و اقتصادی، دارای کارکردهای اجتماعی و فرهنگی نیز می باشد. اسناد وقفی خمینی شهر بخش مهمی از پیشینه تاریخی و مذهبی و اجتماعی شهر را در بر می گیرد. لذا بررسی آنها جایگاه خاصی را در پژوهشهای تاریخی دارد.

از طرفی خطوط متنوع و امضاء و مهرهای ناخوانا و عبارات و ادبیات خاص، استفاده فراوان از واژگان عربی، استعمال واژه های محلی و... بازخوانی اسناد را دچار مشکل ساخته است. این اسناد به دلیل نوع و ماهیت آنها کمتر مورد تحریف قرار گرفته اند و منابعی به شمار می روند که اطلاعاتی متنوع در اختیار محققین قرار می دهند. برای مثال در سند موقوفه آب و املاک زاغ آباد به تاریخ 1301 هجری قمری به شماره رایانه ای 043، واقف علی اکبر ابن ملک محمد ورنوسفادرانی از پل سنگی و طاخونه اسفریز و یا در سند موقوفه مساجد حجت الاسلام شهاب الدین و سید فروشان به تاریخ 1316 هجری قمری به شماره پرونده 9-ر630 از قنات سربند و یا در سند موقوفه مسجد بزرگ گاردر به تاریخ وقف 1252 هجری قمری از مواضع لورک و پشت وا و نرمکه و سرساروج علیا، تپه خاک و املاک شخصی عبدالصمد و کاظم و اسماعیل و نیز در اسناد موقوفه دیگر از باغ سلالت، صحرای تنده و ملک پایه برج در اندان، طاحونه مائیه یوزباشی و موضع بالاقفل، صحرای منده مشهور به القجه در اسفریز، باغ رضا علی کلا و موضع پای درخت علاء الدین در محله گاردر و .... یاد شده است.

 

انگیزه اصلی همه واقفین در خمینی شهر حدفاصل کسب ثواب اخروی تا کسب اعتبار دنیوی می تواند باشد هرچند در موارد بسیار معدود، انگیزه واقف را ایجاد مشکل در املاک شراکتی و موارد دیگر می توان ارزیابی کرد. در عصر صفویه با توجه به ایجاد تأسیسات متعدد آموزشی و عبادی در اصفهان، موقوفات بسیاری به عنوان پشتوانه مالی این مؤسسات در خمینی شهر منظور گردید. به استناد منابع معتبری چون قصص خاقانی و خلد برین؛ این موقوفات در دوران صفویه ارزش مالی بسیاری داشته و عواید آن مبالغ شگفت آوری را شامل می شده است.

 

خمینی شهر نیز به واسطه داشتن باغها و املاک کشاورزی از این قاعده مستثنی نبود. شاه عباس اول به میرزا رضی در اصفهان دستور داده بود که چهارده مهر به نام چهارده معصوم تهیه کند و آن مهرها را به او سپرد تا کلیه داد و ستد های اوقافی با آن مهرها ممهور شود. لیکن در حمله افغانها به اصفهان جماعت یاغی افغان به فتوای ملازعفران که مردم اصفهان را مشرک می خواندند تا هرکجا توانستند املاک وقفی را جزء خالصه و تحت تصرف خود در آوردند و طومارها و وقف نامه ها را از بین بردند و بسیاری از قنات ها را پر کردند. جابری انصاری از ریختن رقبات و اسناد دفتری صفویه به رودخانه زاینده رود به وسیله افغانها خبر می دهد. استملاک موقوفات به وسیله نادر، قحطی سال 1288 و تصرف اراضی وقفی به وسیله ظل السلطان اوضاع اوقاف را وخیم تر ساخت.

 

برخی از اسناد موقوفات خمینی شهر در اداره کل اوقاف استان اصفهان عبارتند از:

 

1-    موقوفه: کارخانه صابون پزی و املاک دکمنج و دکاکین محله بسته ورنوسفادران.

واقف: کلبعلی ایاغی

تاریخ وقف: 1335 هجری قمری

موارد مصرف: صرف تعمیرات و حصیر و روشنایی و دلو و طناب و آبکشی حوض مسجد و آنچه را متولی صواب داند.

 

 

2-     موقوفه: آب و املاک قریه اندان.

واقفه: فاطمه بنت محمد علی زوجه حاجی حسین ابن حاجی ابوالحسن اندانی

تاریخ وقف: 1330 هجری قمری

مواد مصرف: خرج تعزیه حضرت ابا عبدالله الحسین (ع).

این سند و سندهای مشابه نشان می دهد زنان در خمینی شهر خواه پنهان و خواه آشکار دارای نفوذ و مالک دارایی خود نیز بوده اند و در امور عام المنفعه مشارکت فعال داشته اند.

 

3-    موقوفه: ملک پای برج؛

واقف: محمد حسن حاجی ابن آقا بابا ابن یعقوب خوزانی

تاریخ وقف: 1318 هجری قمری

موارد مصرف: صرف سه دهه روضه در ایام محرم و صفر و ختم قرآن در ماه مبارک رمضان و تعمیرات مسجد تا زمان ظهور حضرت قائم (عج).

 

4- موقوفه: خانه و باغچه ای در آدریان

واقف: محمد حسین آدریانی ابن مشهد علی

تاریخ وقف: 1331 هجری قمری

موارد مصرف: صرف روضه خوانی در خانه و سالی چهار ختم قرآن مجید.

 

5- موقوفه: مسجد کوچه یوسف و کوشکباج

واقف: محمد جعفر ابن محمد صادق

تاریخ وقف: 1343 هجری قمری

موارد مصرف: صرف روضه خوانی و روشنایی مسجد.

 

6- موقوفه: عیدالزهرا ملک صحرای بوستان سهم دهکده خوزان

واقف: سید جمال الدین میردامادی

تاریخ وقف: 1405 هجری قمری

موارد مصرف: صرف اطعام شیعیان حضرت علی (ع) در روز عید غدیر (در متن قدیر!) و یک پنجم صرف اطعام دوستان سیده زنان عالمیان در روز عید الزهرا و یک پنجم به مصرف روضه در ماه محرم و دوپنجم به فقرا از اولاد عیال مرحوم حاج میرزا حسین.

 

7- موقوفه: ملک درب طاحونه اسفریز و خلوت

واقفه: خاور خانم بنت ملاهاشم

تاریخ وقف: 1342 هجری قمری.

 

8- موقوفه: ملک اربعه صحرای کرتمان

واقف: سید محمد هاشم واعظ یزدانی ابن سید علی

تاریخ وقف: 1323 هجری قمری

موارد مصرف: صرف ذکر فضائل چهارده معصوم (ع) و مصیبت خامس آل عبا (ع).

 

9- موقوفه: مسجد جامع اندان

واقفان: حاجی محمد فخر و آقا صادق ابن علی اندانی

تاریخ وقف: 1221 هجری قمری

موارد مصرف: صرف روشنایی و تعمیر مسجد جامع.

 

10 - موقوفه: زمین پلاک 4493-158 خمینی شهر

واقف: محمد علی بهادر ابن کریم

تاریخ وقف: 1380 هجری شمسی

موارد مصرف: جهت کمک به بیماران بی بضاعت و خانواده های بی سرپرست و تعمیرات مدارس.

 

11- موقوفه: مسجد بزرگ گاردر ورنوسفادران و املاک و دکاکین مواضع لورک علیرضا و پشت وا و ...

 تاریخ وقف: دوم محرم 1252 هجری قمری. در این وقف نامه از مواضعی مثل نرمکه، تپه خاک، نهر محمودآباد، ملک عبدالصمد و ملک سرساروج ذکر شده است. این سند از دید تاریخی دارای اهمیت است.

 

 

 

12- موقوفه: آب و قریه اندان

واقفان: محمد حسین و فاطمه سلطان و کوچک سلطان وارث حاجی نصرالله تاجر سده ای

تاریخ وقف: 1329 هجری قمری

موارد مصرف: جهت قرآن خواندن سر قبر مرحوم حاج نصرالله و روشنایی در حرم مطهر علی (ع) و روضه خوانی و عزاداری امام حسین.

 

 

13- موقوفه: مسجد جامع سرپل قطعتین صحرای شمس آباد خوزان

واقف: میرزا نوروز بن محمد رضا

تاریخ وقف: 1329 هجری قمری

موارد مصرف: صرف تعمیر و حصیر و روشنایی مسجد.

 

14- موقوفه: روضه خوانی ملک زاغ آباد ابتیاعی از استاد باقر ابن حسن اسفریزی

واقف: صدر الشریعه ابن میرزا محمد جعفر ورنوسفادرانی

تاریخ وقف: 1340 هجری قمری.

 

15- موقوفه: مسجد امام حسن (ع) زمین قرلدان ماربین

واقفان: حسن عباسی ابن علی و فاطمه عباسی

تاریخ وقف: 1368 هجری شمسی.

 

16- موقوفه: مساجد حجت الاسلام شهاب الدین و سید فروشان

واقف: رضا فروشانی ابن نوروز علی

تاریخ وقف: 1316 هجری قمری

رقبات المفصله و مصارف آن: دکان چسب سازی و تمامت شبستان، قطعه ملک در صحرای فروشان و ... صرف روضه خوانی در مسجد مرحوم مبرور طوبی و مسجد جناب شریعت مآب آقا شهاب الدین و در مسجد درب سید فروشان روضه بخوانند.

 

 

17- موقوفه: طاحونه خوزان

واقف: محمد حسین افتاده ابن حیدر علی

تاریخ وقف: 1329 هجری شمسی

موارد مصرف: صرف ذکر مصیبت حضرت خامس آل عبا (ع).

 

 

18- موقوفه: آب و املاک زاغ آباد

واقف: علی اکبر بن ملک محمد ورنوسفادرانی

تاریخ وقف: 1301 هجری قمری

موارد مصرف: صرف روضه خوانی امام حسین (ع) و مرمت مسجد.

 

 19- موقوفه: مسجد جامع خوزان، خانه و دکان قصابی و بقالی و اثاث البیت و ظروف و کارخانه و بالاخانه

تاریخ وقف: 1318 هجری قمری

موارد مصرف: جهت حمل نعش به نجف اشرف به مبلغ دویست و پنجاه تومان و سه تومان به محمد کریم و به رمضانعلی هشت تومان بدهند و یک نفر نایب الزیارت شود و بقیه صرف شمع و چراغ مسجد و تلاوت قرآن و ...

 

20- موقوفه: آب و ملک قریه آدریان

واقفه: نصرت آقا خانم نجفی

تاریخ وقف: 1373 هجری قمری

موارد مصرف: دادن شهریه به طلاب علوم دینیه و فرستادن مبلغ به دهات و اقامه عزای امام حسین (ع) و دستگیری از سادات و فقرا.

 

21- موقوفه: املاک درب مسجد جامع و صحرای اسفریز محدود به باغ سلاله السادات میرزا عبدالله و ...

 واقف: محمد مجید و صادق آقا ابن یار علی

تاریخ وقف: 1221 هجری قمری.

 

22- موقوفه: اراضی دباغ محله گاردر

واقف: حیدرعلی آقا ابن امیر خداداد ورنوسفادرانی

تاریخ وقف: 1309 هجری قمری

موارد مصرف: جهت روشنایی و حصیر و تعمیر مسجد.

 

فهرست منابع:
1-    تاریخ عالم آرای عباسی: اسکندر بیک

2-    تاریخ اصفهان و ری: جابری انصاری

3-    اسناد اداره کل اوقاف استان اصفهان

4-    سفرنامه شاردن