مقدمه

تاریخ شیعه و علویان قهرمانی که در ساخت آن نقش داشته اند چون خود آنان دچار مظلومیت و حق ناشناسی شده است. بدیهی است در شرایطی که توأم با اختناق و فشار خلافت اموی و عباسی بوده بسیاری از اندیشمندان به منظور دور کردن خطر حاکمان ستمگر هر گونه اقدام فرهنگی در راستای حمایت از مظلومیت و ولایت علی (ع) را در قالب مخفی کاری و در چارچوب اصل کلی تقیه شکل داده اند. تذکر این نکته لازم است که اصفهان در قرون اولیه اسلامی از جمله شهرهایی بوده که مردم آن از تشیع و محبت آل علی(ع) محروم بودند. حتی زمانی که عمر بن عبدالعزیز به تمام ولایات دستور داد که دیگر سبّ حضرت علی (ع) نکنند حکام اصفهان مبالغی پرداختند تا بتوانند مدت شش ماه دیگر این عمل ناپسند را ادامه دهند! صاحب بن عباد (وفات 385) همزمان با ابن مردویه (323-410) شش ماه در جلسات درس و منبر، از فضایل یکی از صحابه رسول اکرم (ص) سخن می گفت بدون آنکه نام او را بر زبان بیاورد. پس از آن شنوندگان به اصرار نام صحابه را خواستند گفت: همان است که شما به بدی نام او را یاد می کنید یعنی حضرت علی (ع). پس از آن محله شهشهان اصفهان محله شیعیان گردید. تکه تکه کردن طرفداران غدیر خم و ولایت امام علی (ع) به وسیله سلاطین غزنوی در اصفهان و دوره آل خجند در تاریخ خواندنی است. و در چنین اوضاع و احوالی ابن مردویه ظهور می کند.

 مقبره ابن مردویه

در محله فروشان سده و در درب بالا دو مرده، بقایای بنایی ویران شده به چشم می خورد. این بنا در قدیم دارای گنبد و صحنی بوده و در آن مقبره ابوبکر احمد بن موسی بن مردویه ابن خورک (323- 24 رمضان 410 ق) وجود داشته است. سنگ قبر نفیس این مکان مطابق نامه شماره 556 مورخ 18/3/78 اداره اوقاف به پاسگاه شماره دو خمینی شهر منتقل شده است.

 ابن مردویه که بود؟

ابن مردویه از محدثان بزرگ اصفهان بود. وی در خاندانی اهل دانش به دنیا آمد چنان که پدرش ابوعمران و برادرش ابوعبدا... محمد نیز از محدثان و عالمان اصفهان بودند. ابن مردویه پس از تحصیل در اصفهان برای شنیدن حدیث به دیگر شهرها رفت. در سفری به عراق در بصره و کوفه و بغداد دانش آموخت. درباره تبحر او در حدیث و روایت باید گفت که او از حافظان بزرگ بوده و نیز از مشایخ بسیاری بهره برده است چنان که به گفته ذهبی، ابن مردویه چنان دارای علو سند بود که گویی بخاری را درک کرده باشد.

در الدّرالمنثور فی التفسیر الماثور جزء الثالث اثر سیوطی صفحه 117 در تفسیر سوره مائده، صراحتاً ابن مردویه به ولایت امام علی(ع) بنا به قول عبدالله بن مسعود اذعان نموده است:

و اخرج ابن مردویه عن ابن مسعود «قال کنا نقراً علی عهد رسول الله (ص) یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک «ان علیا مولی المؤمنین و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس»

بنا بر روایت دیگر از ابن مردویه، پیامبر اسلام (ص) تنها شیعیان امام علی (ع) را شایسته بهشت می داند.

ابن مردویه در سال 351 قمری از قبر دعبل خزاعی شاعر شهید علوی در شوش دیدار می کند و به یاد قصیده معروف او در منقبت نامه آل علی (ع) می افتد: مدارس آیات خلت من تلاوت و مسکن عز مقفر العرصات (آموزشگاه های آیات، خالی از تلاوت شده و منزلگاه وحی با خاک یکسان گشته است)

آثار ابن مردویه:

الف- خطی: الامالی، که مورد استفاده ابن شهر آشوب در مناقب قرار گرفته و بخشی از آن به صورت خطی در کتابخانه ظاهریه موجود است.

ب- آثار یافت نشده: در میان آثار یافت نشده او، 3 کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است که بخش هایی از آن ها در منابع بعدی نقل شده است:

1-   تاریخ اصبهان: که مورد استفاده ابونعیم اصفهانی در ذکر اخبار اصبهان، سمعانی در الانساب، یاقوت در معجم البلدان و ابن حجر در لسان المیزان و ... قرار گرفته است.

2-   تفسیر القرآن: این کتاب مورد استفاده سیوطی در الدرالمنثور، ابن حجر در الاصابه و ابن جزری در اسنی المطالب واقع شده است.

3-   مناقب علی (ع): کتاب مفصلی بوده است. ابن مردویه در این کتاب، حدیث «ان علیا خیر البشر» را با بیش از 40 سند روایت کرده است. این کتاب مورد استفاده ابن شهر آشوب در مناقب و احمد بن طاووس در بناء المقاله الفاطمیه، عمادالدین طبری در کامل ، اربلی در کشف الغمه، علامه حلی در نهج الحق قرار گرفته است. گفتنی است که ابن مردویه خطبه شقشقیه را نیز روایت نموده است. او طرق حدیث طیر را نیز در یک جزوه روایی جمع کرده که ابن کثیر در البدایه از آن یاد کرده است. از دیگر کتابهای ابن مردویه می توان المستخرج علی البخاری، المستخرج علی مسلم، الامثال، اولاد المحدثین، التشهد و طرقه و الفاظه و العلم را نام برد.

همچنین دو نسخه از کتابی با عنوان معجم البلدان در کتابخانه های آصفیه و مرکزی تهران موجود است که به وی نسبت داده شده است. علی ابن طاووس در کتاب الیقین صفحه 129 ابن مردویه را با عناوینی چون ملک الحفاظ و طراز المحدثین یاد کرده است. از مشایخ ابن مردویه؛ سلیمان بن احمد طبرانی، ابوالشیخ اصفهانی، حمزه اصفهانی، عبدالباقی ابن قانع، ابوبکر ابن کامل، ابوبکر احمد بن سلیمان بخار، ابو سهل ابن زیاد قطان، دعلج بن احمد سجزی، ابو احمد عسال را می توان نام برد. کسان بسیاری از ابن مردویه بهره برده اند که ابونعیم اصفهانی، ابو منصور محمد بن احمد بن شکرویه،  ابوالخیر محمد بن احمد بن رزا، احمد بن عبد الرحمن ذکوانی، عبدالرحمن عبدالوهاب و عبید الله پسران محمد بن اسحاق ابن منده و عبدالرزاق بن عمر شایان ذکرند. مرحوم آیت الله شمس الواعظین در کتاب شب های پیشاور در حمایت از تشیع از کتب ابن مردویه و احادیث ایشان در جانبداری از ولایت امام علی (ع) و حدیث غدیر استفاده فراوان برده است.

در سال 1379 نگارنده طی چند بازدید از بنا متوجه شدم که در پی یکی از دیوارهای مقبره ابن مردویه دهلیزی است که به اتاقی منتهی می شود. آثار سوختگی شدید در داخل این اطاق و استخوان های انسانی در کف بنا که به شیوه تدفین ثانوی دفن شده بود حکایت از نوعی تدفین به شیوه ایران باستان است. آثار روکش های کاه گل روی یکی از دیوارها نشان دهنده قدمت زیاد مقبره ابن مردویه بود. مردم فروشان پیرامون مقبره عقاید زیر را دارند:

1-   اقامتگاه جنیان

2-   پناهگاه دزدان

3-   غسالخانه

4-   آرامگاه دو عالم شیعه و سنی

5-   آرامگاه دو عالم گبر و سنی

6-   در زمان ظل السلطان گنجی از آن به سرقت رفته است.

مصلح الدین مهدوی در تذکره القبور صفحه 6 مقبره مذکور را به ابن مردویه نسبت می دهد. از طرف دیگر قنات روبروی این مکان را اهالی محل، قنات پیروزشاهی (همزمان با آذرشاپورگان هرستانی) اطلاق می کنند. مجموع اطلاعات محلی این احتمال را در ذهن نگارنده ایجاد نموده که شاید این مکان مقبره آذرشاپورگان هرستانی بوده که در قرن پنجم هجری به آرامگاه ابن مردویه تبدیل شده است. آنچه مسلم است این است که ابن مردویه معتزله، عشق و علاقه خاصی به امام علی(ع) و اهل بیت ایشان داشته است پس شایسته است که درمکان مخروبه درب بالا دو مرده، مسجدی به نام امام علی (ع) و یادبودی از ابن مردویه و آذرشاپورگان هرستانی ساخته شود.

فهرست برخی از منابع:

1-   سده در گذر زمان

2-   المستفاد من ذیل تاریخ بغداد: احمد ابن بیک

3-   الطرائف: ابن طاووس

4-   ذکر اخبار اصفهان

5-   الدر المنثور فی التفسیر المأثور: جلد سوم، سیوطی

6-   تبصره العوام: مترضی ابن داعی رازی

7-   الانساب: سمعانی

8-   تذکره القبور: مصلح الدین مهدوی

9-   دانشمندان و بزرگان اصفهان ج 1

10- فصل الخطاب ص 45

11- معالم العلماء ابن شهر آشوب ص 126

12- لغت نامه دهخدا

13-  تخت پولاد اصفهان: اصغر منتظر القائم

14-  دایره المعارف بزرگ اسلامی ج 4

15-  تاریخ ده هزار ساله ایران ج 2