پیش از این که درباره قدمت علم نجوم و هیأت در سده سخن بگویم چند نکته را با توجه به مصاحبه شماره 58 صفحه 7 نشریه فرصت مصاحبه با استاد آقامحمدی متذکر می شوم:

اولاً اصفهان پیش از اسلام دارای پنج بلوک نبوده بلکه از هفت شهر؛ کهته، جار، جی، قه، مهرین، دررام، سارویه تشکیل شده و شهر جی مسکونی نبود بلکه به منزله قلعه رستاق های جی به شمار می رفت (مجله وحید، سال چهارم، ص 65 و حافظ ابونعیم؛ ص 16 و 17) و جایگاه جی در پیش از اسلام بسیار مبهم و گنگ بوده است و ثانیاً علم رجال و ریشه یابی محل تولد شخصیت هاي تاریخی از طریق اسامی و امکنه قدیمی ربطی به ناسیونالیسم ندارد (حب الوطن من الایمان) (فرهنگ فرهیخته واژه های سیاسی: ص 714-712) این مقاله نیز نشان می دهد که خمینی شهر را بیش از آن چه که هست نشان نداده ایم.

سده دیرینه ای با قدمت تاریخ ایران دارد. مردمان هنرپرور و دانش دوست و صنعتگر سده بخشی از تاریخ علم را نیز از آن خود ساخته اند. از جمله علومی که در سده در پیش از ظهور اسلام رواج داشته و در آن پیشرفت های شگرفی حاصل شده و مقام بزرگی در تاریخ علوم برای خود کسب نمود دانش ستاره شناسی است که خوشبختانه با تلاشهای حاج محمد علی غلامی خیر فرهنگ دوست و مهندس کریم پور امید آن می رود که این دانش فراموش شده در این کهن دیار دوباره احیا شده و مجدداً دانشمندان و صنعتگرانی را به ایران عزیز هدیه نماید.

مافروخی در ترجمه محاسن اصفهان نوشته است:

«جی خراب بود به نوبت دولت پیروز ساسانی، و فیروز حدود هزار و ششصد سال پیش فرمان فرستاد به آذرشاپوران پسر آذرمانان پهلوان از دیه هرستان از روستای ماربین (سده) جد مافروخ بن بختیار که جد صاحب رساله محاسن بوده است به اتمام باروی مدینه جی، و این حال پیش از اسلام بود. به صد و هفتاد سال آذرشاپوران بر مقتضاي فرمان بنای بارو اتمام کرد و شرف و مواضع و مقاتله و چهار دروازه ساخت. دروازه اي را که به طرف میدان بازار است در روز خور ساخت و نام آن را باب خور گذاشت و معنی خور، خورشید است. فردای آن روز در روز ماه، دروازه «ماه بر» را ساخت. معنی ماه به زبان آنان قمر است و این دروازه همان باب اسفیش است. روز بعد دروازه سوم را ساخت و آن را تیربر نام گذاشت که معنای آن باب عطارد است و  آن همان باب تیره است. سرانجام در روز چهارم، دروازه دیگری را ساخت و آن را گوش بر نامید که همان باب الیهود است و در پهلوی آن دیهی بنا کرد نام آن را آذرشاپوران و در آن دیه سرایی عالی در حال عمارت آورد و در باغ سرای، ایوانی رفیع بر افراشت و آن را آتشکده ساخت و آن دیه بر آن وقف کرد و از مراتب آن بنا یکی آن است که نیر اعظم را به وقت وصول به اول درجه جدی، مطلع مشرق دروازه خور باشد و مغرب دروازه جهودان و به اول درجه سرطان مشرق آفتاب دروازه ماه باشد که آن را اسفیش می خوانند و مغرب تیره و عرض اساس و پهنای بارو شصت خشت بود. بنابراین آذرشاپورگان هرستانی با نگرش به فلک ها و ستارگان و سمت بر آمدن خورشید و غروب آن و برآمدن ماه و افول آن در طول سال یا آغاز آن دروازه های چهارگانه در جی را احداث نمود.

ابن رسته در الاعلاق النفیسه صفحه 190 درباره شگفت انگیز بودن معماری دروازه های تاریخی جی که به وسیله آذرشاپورگان هرستانی احداث شده می نویسد:

از غرایب معماری این مجموعه، ساختمان آن است که وقتی آفتاب در اولین درجه از برج جدی باشد موقع طلوع خورشید کاملاً با درها روبرو قرار می گیرد و خورشید مستقیما بر آن ها می تابد و به سبب همین طلوع خورشید است که این دروازه را باب خور گویند و آفتاب در همان درجه و موقعیت، هنگام غروب مقابل یهودیه قرار می گیرد و زمانی که آفتاب در اولین درجه از برج سرطان (تیرماه) باشد شعاع آن درست به باب دروازه ماه یا اسفنج می تابد و دروازه اسفنج مقابل درجه طلوع آفتاب می باشد و در همان درجه، روبروی دروازه تیر یا عطارد غروب می کند.

بنابراین و با توجه به اسناد و مدارک تاریخی، آذرشاپورگان هرستانی از دستگاه اسطرلاب برای احداث دروازه های جی بهره برده است و کتب تاریخی نشان می دهد که اسطرلاب های به کار گرفته در معماری جی به وسیله مجمع علمی آذرشاپورگان از لحاظ دقت علمی و کمال بی نظیر بوده است. از سوی دیگر حضور دانشمندان در این دیار کهن (سده) موجب شده تا فیروز، ساخت پایتخت خود را به معماران هرستانی واگذار کند پس بی دلیل  نیست که در لغت نامه دهخدا از سده به عنوان پایتخت (علمی) ساسانیان یاد شده است.

شاردن در سیاحتنامه خود در عصر صفوی از توجه مردم اصفهان به علم هیأت و نجوم سخن می گوید و از ستاره شناسان زبده و نیز اسطرلاب سازان یاد می کند. او می نویسد علم نجوم و هیأت در میان ایرانیان بسیار گرامی شمرده می شود چنانکه می توان گفت در این رشته با دانشمندان اروپایی کاملاً برابرند و در اصفهان تعداد اخترشماران به شماره اختران آسمان است.»

منبع: دیار کهن خمینی شهر- رسول صرامی (ص 72)