چهار سال از درگذشت فقیهی ژرفاندیش، مفسری نامآور، قرآن ژوهی فرزانه و بی بدیل حضرت آیت ا... معرفت می گذرد. اندیشمندی که به تعبیر علامه فضلا... مرجع تقلید بزرگ لبنانی: «درگذشت وی، خسارت بزرگی بود. او اسلام شناسی یگانه بود، در زمینه علوم قرآن حجتی بود و در مراحل مختلف زندگی به اسلام ناب و امتداد خط پیامبراکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) التزام داشت.»

زندگینامه به قلم خود استاد
اینجانب محمدهادی معرفت در سال 1309 شمسی در خانواده روحانی در شهر كربلا متولد شدم. پدرم شیخ علی فرزند میرزا محمد علی از نوادگان شیخ عبدالعالی میسی اصفهانی از خطبای بنام كربلا در آن دوران بود. به اتفاق والدین و دیگر اعضاء خانواده اش در سال 1290 هجری شمسی در سن پانزده سالگی از سده اصفهان به كربلا مهاجرت كرد و در سن 63 سالگی سال 1338 شمسی در كربلا وفات یافت و در ایوان پشت سر بارگاه حضرت ابوالفضل (علیه‌السلام) به خاك سپرده شد. وی دانشمند و خطیبی توانا و مورد احترام مردم كربلا بود. پدران پدرم همگی تا سه قرن از سلسله جلیله روحانیت و علما بوده اند.
مادرم سیّده زهرا دختر سید هاشم تاجر رشتی بود كه در كربلا متوطن گردیده و در سال 1363 هجری شمسی وفات یافت و همانجا مدفون گردید.
پدرم مرا در سنّ پنج سالگی برای سوادآموزی به مكتبی فرستاد متعلق به فردي به نام شیخ باقر كه از اصفهان به كربلا مهاجرت كرده و نظام جدید تأسیس نموده بود. پس از آن مقدّمات را نزد استاد حاج شیخ علی اكبر نایینی و سپس نزد پدر آموختم. ادبیات و منطق را نزد دیگر اساتید حوزه كربلا فرا گرفتم و مقداری هم علوم فلكی و ریاضی را تلمذ نمودم.
آیت ا... معرفت به خمینی شهر علاقه داشت
دکتر مهدی معرفت دکترای مکانیک و عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و فرزند ارشد آیتا... معرفت در گفتگو با فرصت با اشاره به علاقه پدر به شهرش خمینی شهر گفت: جد ما شیخ علی معرفت از خمینی شهر به کربلا رفته بود. اینطور شد که آیت ا... معرفت هم در کربلا به دنیا آمدند. پدرم در قم با حضرت آیت ا... شیخ عبدالجواد جبلعاملی ارتباط داشتند و رابطه این دو نیز بیشتر بر مبنای همشهری بودن بود، البته رابطه کاری و تخصصی هم بود. در مجموع ایشان با احساس خوبی از موطن (خمینی شهر) و اجداد خویش یاد میکردند. تا اواخر عمر هم به خمینی شهر رفتوآمد داشتند.
شخصیت علمی
آیتا... معرفت را می توان از بزرگترین مفسرین قرآن در جهان تشیع بلکه در جهان اسلام دانست. شخصیت علمی کم نظیر وی، همگان را مجذوب و محسور خود می کرد. آيت‏الله‌العظمی جعفر سبحانی، از مراجع تقلید، در اینباره با بيان اين‌كه آيت‏الله معرفت، «قهرمان علوم قرآن» است، بيان كرده است: آيت‏الله معرفت كوشش فراوانی انجام داد تا لكه تهمتی را از دامن شيعه بزدايد، اين لكه همان متهم كردن شيعه به تحريف قرآن است. آيت‌الله معرفت در كتاب خود به اين مسئله می‏پردازند كه اين تهمت از كجا آمده و ريشه‏اش در كجاست؟ بحمدالله ايشان توانسته‏اند كه به خوبی از اين كار برآيند.
وی با اشاره به كتاب «شبهات و ردود» آيت‌الله معرفت بيان كرد: بالاخره مخالفان قرآن در طول اين چهارده قرن، كوتاه ننشستند، خصوصا كسانی كه به اصطلاح، اهل كتاب هستند و يا آن‌هايی كه حتی اهل كتاب نيستند و مادی‌گرايند، توانستند با فشارها و اجتماعات، خرده‌هايی بر قرآن بگيرند. حتی يك كشيش انگليسی به نام «سال» كتاب مستقلی دارد كه در بيروت به زبان انگليسی چاپ و بعدا به زبان عربی ترجمه شده است كه مؤلف آن اسم مستعار به نام «هاشم العربی» دارد.
آیتا... سبحانی خاطرنشان كرد: آيت‌الله معرفت اين كتاب را از من خواستند و من يك نسخه از آن را به ايشان دادم. ايشان شبهات اين كتاب و ديگر شبهاتی كه از اينجا و آنجا بود را جمع‌آوری كرد و كتاب مستقلی تحت عنوان «شبهات و ردود» نوشت. بنابراين اصل كتاب‌های ايشان را می‌توانيم به اين نام ترويج كنيم. از كتابهاي مهم ايشان يكی «التمهيد فی علوم القرآن»، ديگری مستخرج از آن كه كتاب «صيانةالقرآن كريم عن التحريف» است و سومی هم «شبهات و ردود» كه در آن به مسائل تاريخی و ادبی پرداخته شده است و از جهات مختلفی در اين مورد بحث نموده و مخالفان را خلع سلاح كرده است.
حجت الاسلام بهجت پور استاد حوزه و دانشگاه نیز با اشاره به مقام علمی آیت ا... معرفت میگوید: شیعه اگر بنا دارد خودش را معرفی کند خودش را با ایشان معرفی میکند. ما و دوستانی که گاهی به خارج کشور میرویم میبینیم که دانشمندان اهل سنت با مطالعه التمهید، به عظمت فکر و عمق فکر شیعی در مباحث قرآنی اقرار میکنند.
حجت‌الاسلام و المسلمين محمدباقر معرفت، فرزند آيت‌الله معرفت هم، در گفت‌وگو با سرويس انديشه خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، در مورد آثار علمی اين عالم برجسته، با اشاره به استقبال زیاد از آثار وی حتی در خارج از کشور، گفت: كتاب‌های پدرم در مصر با نام « ذهب و فضه » (طلا و نقره) شناخته می‌شود و هر وقت كتاب‌هايش را به مصر و الجزيره می‌فرستاديم به سرعت به فروش می‌رفت؛ چرا كه در آن‌ها از دشنام و بی‌‌احترامی خبری نبود، فحشنامه نبود؛ لذا مرحوم پدرم در جهان عرب و ايران شناخته شد.
چگونگی ورود به مباحث قرآنی
حجتالاسلام بهجتپور از شاگردان مبرز  آیتا... معرفت در گفتگو با فرصت، درباره علت ورود آیتا... معرفت به تفسیر قرآن گفت: آیتا... معرفت به همراه تعدادی از دوستان بنا را بر این گذاشتند که به سؤالات و شبهات علمی دانشجویان و دانشگاهیان جواب دهند لذا با مراکز علمی مکاتبه کردند که اگر سؤال دارید بفرستید و جواب بگیرید. ایشان بخش سوالات قرآنی را قبول كردند و این آغازی بود برای ورود ایشان به مباحث قرآنی. دلیل تمرکز در علوم قرآن هم این بود که فرمودند سوالی به من رسید در زمینه مباحث مربوط به قرائت به زبان غیرعربی، هرچه در کتابخانههای شیعی گشتم جز یک صفحه مطلب که در کتاب کاشفالغطاء بود هیچیک از علمای شیعه در این زمینه مطلبی نداشت. اما اهل سنت در این زمینه کتابهایی داشتند. همین باعث شد که تصمیم بگیرم و متمرکز در بحثهای قرآنی بشوم.
عنایت امام علی(ع)به آیت ا... معرفت
حجتالاسلام بهجتپور در ادامه گفتگو با فرصت به عنایت حضرت علی (ع) به ایشان میپردازد و میگوید: به دلیل فقدان منابع شیعی، ایشان کار بزرگی را انجام دادند. به این سبک که منابع سنی را مطالعه کرده و به بیان دیدگاه شیعی در مورد آنچه که سنیها ذکر کرده بودند پرداختند. مثلاً خاطرهای که خود ایشان نقل میکنند اینکه فخر رازی شبههای را در رابطه با واو «والراسخون فی العلم» مطرح کرده که این واو، واو عطف نیست. بنابراین اهل بیت را راسخون در علم نمیدانند. قول مشهور شیعه این است كه اين واو، عطف است. حضرت آقا خیلی تلاش کردند تا جوابی به این شبهه بدهند ولی کار برایشان سخت شد و جوابی نمییافتند. مي‌گفتند: آخرالامر بعد از یک هفته رفتم حرم حضرت امیرالمؤمنین در نجف سرگذاشتم و عرض کردم یا علی اگر هیچ کس نداند تو میدانی که همه تلاش من این است که نام تو را در قرآن احیاء کنم و نشان بدهم. چرا باید در مورد این شبهه ناتوان باشم؟ همین که از حرم بیرون آمدم مستقیم رفتم منزل و پای میز کارم. قلم که بدست گرفتم دیدم چه شبهه واهی و سستی است ولی من بی توجه بودم. الهام و توجه حضرت علی (ع) باعث شد که با قوت تمام جواب این شبهه را بدهم.
کتاب التمهید
کتاب التمهید را می توان از بزرگترین و ارزشمندترین یادگارهای آیت ا... معرفت دانست. آیت ا... سبحانی در این زمینه می گوید: ايشان توانست در عصر ما مجموع علوم قرآنی را در چندین جلد به نام «التمهيد فی علوم القرآن» منتشر كند و نه تنها ناقل باشد، بلكه محقق هم باشد. كتاب «التمهيد» امروزه هر كجا كه برود، افتخار حوزه علميه و افتخار شيعه است؛ زيرا در عين حالی كه كتابی سرشار از تحقيق است، خالی از تنش است.
وی در ادامه به وجه تمایز كتاب‌های علوم قرآن اهل سنت و كتاب «التمهيد» اشاره میکند و میگوید: وجه تمایز «التمهید» با آن کتابها اين است كه آن تأليفات بيشتر ناقل بيانات گذشته هستند، اما آيت‏الله معرفت يك محقق است و انصافا خلأی را كه در اين بخش بود، پر كرد.
حجتالاسلام بهجت پور نیز در این زمینه می گوید: التمهید در واقع بروز و تجلی اولین گام تحقیقی اجتهادی شیعه در مباحث علوم قرآن است و امروز شیعه با افتخار نظرات علامه معرفت را روی دست گرفته و به جهان اسلام و غیر اسلام ارائه می کند که در کنار برهان زرکشی و اتقان سیوطی (از اهل سنت) عرضه می شود.


استمرار روحیه خوشه‌چینی از خرمن دانش بزرگان

یکی از ویژگیهای کمنظیر آیتا... معرفت آن بود که در تمام طول حیات، هرگز تحصیل را رها نکرد. آیتا... استادی در این زمینه میگوید: یکی از ویژگی‌هایی که بسیاری از اهل علم از آن غافلند این است که ایشان از جوانی طلبه فاضلی بود. با این حال درس خواندن را رها نکرد و تقریباً سی سال درس ‌خواند؛ برخلاف افرادی که تا فضل و سوادی پیدا می‌کنند و می‌توانند چیزی بنویسند و بگویند، درس را تعطیل می‌کنند. ایشان از همان جوانی فاضل بود، ولی درس را رها نکرد حتی آن موقع که من در نجف خدمتشان رسیدم، به گمانم خانواده‌اش در کربلا بود، ولی خودش در ایام هفته برای تحصیل به نجف می‌‌آمد و به کربلا بر می‌گشت. در کربلا هم استادان خوبی داشت که از آنها استفاده کرده بود، ولی برای استفادة بیشتر سال‌ها مشغول تحصیل بود. وقتی به ایران آمد تقریباً از فضلای بنام بود، ولی باز چند سال درس ‌خواند و این برای طلاب جوان درسی است تا زود از درس خواندن کنار نکشند. بیشتر توفیقات این عزیزان مربوط به ملّا بودنشان است. کسی ملاّ نباشد و بنیة علمی‌اش بالا نباشد، باور نکنید که خیلی بتواند منشأ خدمات شود، آن هم در زمان ما با این همه شبهاتی که هست. این عزیز وقتی پانزده سال درس خواند می‌توانست بگوید کافی است ولی حتماً‌در این فکر بود که باید بنیة علمی را بالا ببرد.

دکتر مهدی معرفت فرزند آیت ا... معرفت نیز در ادامه گفتگو با فرصت به این موضوع اشاره کرد و گفت: ایشان در تمام دوران زندگی مشغول تحصیل بود، حتی روزی که فوت کردند ساعتی قبل از فوت، دیدند نمی توانند بروند نماز مغرب و عشاء، لذا از آقای نائینی داماد خود می خواهند که بروند و در مسجد چهارمردان بجای ایشان نماز بخوانند. بعدازظهر همان روز از فرزند کوچکتر خویش می خواهد که یک سری کتابهای تاریخی برایشان بگیرند که مطالعه و تحقیق کند. كتابها را آماده می کنند و حضرت آقا می روند وضو بگیرند که مطالعه را شروع کنند، هنوز وضو نگرفته، از دنیا می روند. در همان روز بعداز نماز مغرب و عشاء جلسه درسی داشتند که برای حضور در کلاس طلاب می آیند که می بینند حضرت استاد از دنیا رفته اند.
پيشنهاد رياست قوه قضاييه
محمدباقر معرفت یکی دیگر از فرزندان آیتا... معرفت با بيان اين‌كه پدرم اولين مترجم فارسی به عربی كتاب «ولايت فقيه» اثر امام خمينی(ره) بود و واسطه اين عملكرد هم شهيد مصطفی خمينی بود، گفت: امام خمينی(ره) به طور كامل مرحوم پدرم را می‌شناخت و زمانی كه پدرم برای پست بسيار مهم قضايی پيشنهاد شده بود، امام خمينی(ره) گفته بود كه آقای معرفت از ذخيره‌های علمی حوزه است و بگذاريد ايشان سرگرم كار خودش باشد و عين همين جمله را مقام معظم رهبری در مورد پدرم آن موقع كه به وی پيشنهاد رياست قوه قضاييه شده بود، گفته‌اند.
آیتا... معرفت و دکتر سروش
محمدباقر معرفت، در مورد نظر پدرش در مورد عبدالكريم سروش گفت: بنده زمانی با پدرم به زاهدان سفر كردم كه سروش هم در آنجا بود، از پدرم پرسيدم كه آقای سروش آخرش چه چيزی خواهد گفت؟ پدرم بيش از 15 سال پيش در پاسخ به سؤال من گفت: «سروش بالاخره وحی را زير سؤال خواهد برد».

مطالعه در اوقات سحر و بیداری در شب
آیت ا... معرفت معمولاً ساعتی قبل از اذان صبح بیدار میشد و تا طلوع آفتاب علاوه بر انجام فرائض و عبادت، به مطالعه، تألیف و کار علمی میپرداخت. عمده کار فکری ایشان در ساعتهای مذکور انجام می شد. گاه نیز از اوائل شب که مطالعه خود را آغاز میکرد، چنان غرق در مطالعه می شد که با صدای اذان صبح متوجه پایان شب می شد.
تصویری که از دوران زندگی با ایشان در ذهن من وجود دارد حضور مستمر ایشان در کتابخانه است. صبح که از خواب بر میخاستم و شب هنگامی که به رختخواب میرفتم، ایشان در کتابخانه مشغول مطالعه بود.
از روح ا... مأیوش نشوید
هنگامی که مرحوم امام از ایران وارد نجف شدند، پدرم در درس اساتید متعدد شرکت می کرد و خود نیز به تدریس و تحقیق اشتغال داشت. ایشان برای تغییر برنامه خود و حضور در درس امام به قرآن تفأل زد. به طور شگفت‌آور آیه «لا تیأسوا من روح ا...» در پاسخ تفأل آمد. لذا ایشان در درس امام حاضر شد و به علاوه درجلسات متعدد در بیت ایشان فعالانه شرکت می کرد.
انجام امور بیرون خانه
خدمتگزار و پیشکاری نداشت و ترجیح میداد شخصاً همه کارهای خود را انجام دهد. همواره درکارهاي خانه کمک می کرد و به امور خانه رسیدگی میکرد. خریدهای خانه نظیر نان، سبزی، میوه و .... را شخصاً انجام می داد. حتی در آخرین روز حیاتشان شخصاً برای خانه خرید کرد. بسیاری از اهالی محل و نیز دوستان پس از رحلت ایشان به من گفتند ایشان این چنین شخصیت مهمی بود و ما خبر نداشتیم.
رعایت احترام و نوبت مردم عادی
با آن که امام جماعت و مورد احترام مردم محل بود از هرگونه امتیاز احتراز می کرد. برای نمونه هنگام مراجعه به مغازه، اگر شخصی داخل مغازه بود، صبر می کرد تا کار او تمام شود و از مغازه خارج شود، سپس وارد مغازه می شد تا مبادا آن اشخاص به احترام ایشان، نوبت خود را واگذار کنند.
کار صحیح را علی رغم برخی بدگوییها ادامه می داد
می گفت: اگر کار انسان درست باشد، باید به کار خود ادامه دهد و درصدد پاسخگویی و برخورد با اعتراضهای نا بجا برنیاید.
سعه صدر در برابر مخالفان
از شنیدن نظرات و آرای مخالف ناراحت نمی شد، بلکه استقبال میکرد. یک بار کسی برای او پیغام آورد که فلانی در رد یکی از نظریات شما کتابی نوشته است. ایشان پاسخ داد: به او بگویید که اگر برای انتشار کتابش نیاز به کمک مالی دارد، من آماده کمک هستم.

شجاعت در ابراز آراء و اندیشه‌ها
آیت ا... استادی گفت: از دیگر خصوصیت ممتاز ایشان نظریه‌پردازی بود. یعنی شجاعتی داشت که وقتی به حرف تازه‌ای می‌رسید،‌با اینکه بعضی قبول نداشتند، مطرح می‌کرد؛ یک بار، دو بار، پنج بار، در این محفل و در آن محفل. ممکن بود بعضی‌ها تا آخر هم قبول نکنند، ولی این یک خصوصیت خوبی است. البته هر کسی نباید این کار را بکند. اگر می‌گوییم آیت‌الله معرفت حرف نو زد، با دلیل و برهان زد. گاهی قبول شد و گاهی قبول نشد. آیت‌الله معرفت بعد از سی سال درس خواندن و مطالعه با تسلطی که پیدا کرد، این حق را دارد و همه این حق را به او می‌دهند که حرف تازه‌ای بزند و در محافل علمی مطرح کند تا قبول شود یا جوابی بدهند؛ نه اینکه هر کسی که تازه به قم آمد، خیال کند می‌تواند حرف نو بزند. کسی که بخواهد در یک محفل علمی حرف تازه‌ای مطرح کند، باید این مقدمات را طی کرده باشد که این عزیز طی کرده بود.

پدر شهید
از ویژگیهای آیت ا... معرفت آن است که یکی از فرزندانش در دوران دفاع مقدس به شهادت رسید. مهدی معرفت در اینباره می گوید: برادرم حجه الاسلام علی معرفت 22 ساله بود که به شهادت رسید. ایشان سه بار به جبهه رفت که بار سوم پدرم خیلی سخت به ایشان اجازه دادند که در همان اعزام، به شهادت رسید. ایشان پیشرفت خوبی در علم داشت و حضرت استاد امید زیادی به ایشان داشته اند که جای خود را بگیرند.
پیام مقام معظم رهبری بمناسبت درگذشت علامه معرفت
درگذشت عالم خدمتگزار و قرآنپژوه آیتا... آقای حاج شیخ محمدهادی معرفت رحمه ا... علیه را به حوزهی علمیه و علما و فضلای قرآنی و مردم وفادار قم و به خانواده و فرزندان محترم ایشان تسلیت می گویم. این روحانی عالی مقام خدمات ارزشمندی در زمینه تحقیقات و تألیفات دینی به ویژه در تفسیر و علوم قرآنی به جامعه‌ی علمی کشور عرضه داشته‌اند و تألیفات ایشان یادگارهایی ماندنی به شمار می‌آید. ایشان همچنین در عرصه‌های مجاهدات ملت ایران در دوره‌های گوناگون حضور داشته‌اند و فرزندشان در دفاع مقدس به فیض شهادت رسیده است. از خداوند متعال علو درجات این فقید سعید را مسألت می کنم.
سیدعلی خامنه‌ای

پیام تسلیت علامه محمدحسین فضلا...:
اسلام اصیل با از دست دادن این علامه محقق، به زیان بزرگی دچار شد. کسی که بواسطه کتابها و نوشتههایش در زمینه علوم قرآن حجتی بود و با عقلانیتی گسترده، چشمهایش به حقایق اسلام باز و از واپسگرایی و تحجر به دور بود. او اسلامشناسی یگانه بود و در مراحل مختلف زندگی به اسلام ناب و امتداد خط پیامبراکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) التزام داشت. من اندوه شدیدم را از این خسارت بزرگ ابراز می کنم.
 

برخی آرای علمی
آيت‌الله معرفت معتقد بود پاسخ تمام شبهات در روايات آمده است.
محمدتقی معرفت با بيان اين‌كه آيت‌الله معرفت معتقد بود اگر در كلمات ائمه(ع) دقت كنيم، تمام شبهات و مشكلاتی را كه بعدا به وجود می‌آيد، جواب داده‌اند، گفت: به خاطر اين‌كه دقت در احاديث نداريم فكر می‌كنيم اين شبهات وارد است در حالی كه اگر به خود حديث مراجعه كنيم ديده می‌شود كه قبلا پيامبر(ص) كلی مقدمات چيده‌اند.


وی در مورد بازخورد آرای آيت‌الله معرفت در جامعه گفت: آرای مرحوم پدرم بازخورد داشت، ولی ايشان از اين بازخوردها نمی‌ترسيد و كارش را كاملا انجام می‌داد؛ مثل علامه عسكری كه بحث بسيار زيبايی در مورد زيارت عاشورا مطرح كرده بود و اصلا منكر زيارت نشده بود، رفتار می‌كرد.
وی افزود: افراد معدودی كه در حوزه همه آن‌ها را از لحاظ علمی می‌شناسند، عليه پدرم هجمه می‌كردند. اين زياد مهم نيست؛ چرا كه همان‌طور كه در قرآن آمده است: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِينَ وَكَفَى بِرَبِّكَ هَادِیًا وَنَصِيرًا».
نظریه نسخ مشروط / نظریه بطن قرآن
حجت الاسلام و المسلمین «محمدعلی رضائی اصفهانی»، از شاگردان آیت الله معرفت و عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیة، با اشاره به نوآوری های آیت الله معرفت در زمینه های فقهی، تفسیری و علوم قرآنی، بیان کرد: آیت الله معرفت در مباحث علوم قرآنی چند نظریه مهم داشت؛ یکی نظریه نسخ مشروط یا تمهیدی بود و دومین نظریه ایشان بطن قرآن بود. مدیر گروه مطالعات قرآنی دانشگاه مجازی المصطفی(ص) با بیان این که آیت الله معرفت به نسخ تمهیدی معتقد بود، اظهار کرد: علمای پیشین سه قسم نسخ داشتند؛ نسخ تلاوت و حکم، نسخ حکم بدون تلاوت و نسخ تلاوت بدون حکم. آیت الله معرفت نسخ حکم بدون تلاوت را می پذیرفتند؛ به عنوان نمونه بحث قبله، هرچند در خود این مباحث جای بحث بود. لیکن ایشان اصطلاح جدیدی را در بحث نسخ پایه‌گذاری کرد

آيت‏الله معرفت ميان سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل شده است
جعفر نكونام، عضو هيئت علمی دانشگاه قم با بيان اين‏كه آيت‏الله معرفت ميان سبب نزول و شأن نزول تفاوت قائل شده است، اظهار كرد: به نظر ايشان سبب نزول عاملی است كه در وقت حضور آيه حضور داشته است و شأن نزول اعم از آن است و لذا عاملی را كه مربوط به گذشته است در بر می‏گيرد. شأن نزول مشكلی است كه آيه در حل و توضيح آن يا عبرت‏گيری از آن نازل شده است، نظير داستان‏های انبياء گذشته.
نويسنده كتاب «پژوهشی در مصحف امام علی(ع)» افزود: به نظر می‏رسد بايد سبب نزول را اعم از رخدادهای خاص و مقطعی در نظر گرفت و شامل مقتضيات و شرايط عامی نيز كه موجب نزول آيات قرآن شده‏اند دانست. چه رخدادهای خاص مقطعی و چه شرايط عمومی و مستمری كه در طول زمان و مكان نزول قرآن وجود داشته است.
نكونام با بيان اين‏كه با اين تلقی از سبب نزول نبايد اسباب نزول آيات و سوره‏های قرآن را تنها در كتب اسباب نزول جستجو كرد، گفت: در اين كتاب‏ها بيشتر رواياتی آمده است كه به رخدادهای خرد و شخصی مربوط است. به منظور آشنايی كامل با اسباب نزول بايد همه روايات و نقل‏هايی كه شرايط آن عصر را در تمامی ابعاد گزارش می‏كند بررسی كرد. وی با اشاره به بی‏اعتباری برخی از روايات اسباب نزول، خاطرنشان كرد: آيت‏الله معرفت می‏نويسد: «عبارت «نزل فی كذا» در سخنان صحابه و تابعان اعم از سبب نزول است. گاهی مراد از آن سبب نزول، گاهی واقعه‏ای در گذشته و گاهی حكم شرعی است؛ چنانكه زركشی و سيوطی نيز همين نظر را در گذشته داشته‏اند.

با تشکر از محمدتقی آقایی