حکما و اطبای ایران زمین را اعتقاد بر این بوده که اگر طبیب درمان بیمار خود را از اصلاح غذای او آغاز نکند و از ابتدا با سلاح دارو به جنگ بیماری رود، گویی بر کشتن بیمار جرأت یافته است و این دیدگاه حکایت از اهمیت موضوع تغذیه در پیشگیری و درمان بیماریها دارد. در شریعت مقدسه اسلام نیز توجه به خوراکیها از اصول فرمایشات دینی است چنانکه در قرآن کریم سوره عبس آیه 24 جمله «فلینظر الانسان الی طعامه» ناظر به این موضوع است و روایات فراوانی از معصومین نیز در این باب وارد است از جمله روایت معروف نبی مکرم اسلام (ص) که فرمودند: معده خانه تمام دردها و بیماریهاست. اگر معده سالم باشد همه اعضا در سلامتاند و اگر معده بیمار باشد همه بدن بیمار است و سلامت معده در تغذیه سالم است. در این مقال و در چند بخش موضوع تغذیه و اصلاح آن به عنوان ضرورت زندگی امروز مورد بحث قرار خواهد گرفت.

-    بخش اول: انتخاب غذا بر حسب طبع ومزاج فرد:

در طب ایرانی تئوری بنیادینی به نام اخلاط اربعه «دم، سودا، صفرا و بلغم» مطرح می باشد. همچنین است مفاهیم سردی و گرمی که اساس طب سنتی و همه راهکارهای بهداشتی درمانی آن بر این مفاهیم و تئوری بنا نهاده شده است. غذا و اصول تغذیه نیز بالتبع از این تئوری و مبحث سردی و گرمی پیروی می کند. هر انسانی به طور سرشتی دارای طبیعتی است که یا سرد است و یا گرم، طبیعت گرم یعنی فرد گرمایی است (تحمل گرما را ندارد و هوای خنک برای وی مناسب تر است)، در زمستان لباس کم می پوشد، آب زیاد میخورد، میل به خنکی ها و غذاهای سرد نظیر ماست و خیار و ترشی دارد و در صورت مصرف غذاهای گرم مثل عسل، خرما و دارچین بدنش دچار التهاب شده و ممکن است جوش و خارش و حتی کهیر پیدا کند، پرانرژی و عصبی است و ... اما طبیعت سرد یعنی فرد سرمایی است (تحمل سرما ندارد و هوای گرم برایش مناسب تر است)، میل به گرمی ها و غذاهای گرم نظیر عسل، کنجد، زنجبیل و شیرینی ها دارد و در صورت مصرف غذاهای سرد مثل دوغ، گوشت گوساله و عدسی دچار ناراحتی هایی نظیر آبریزش دهان، پرخوابی، بدن درد، سستی عضلات و کسالت و بی حالی و بیحوصلگی خواهد شد. به غیر از گرمی و سردی طبیعت، خشکی و تری هم از مفاهیم اساسی طب سنتی است که از امتزاج این چهار، یعنی گرمی، سردی، تری و خشکی اخلاط چهارگانه شکل می گیرد. این اخلاط در واقع ترکیبات سیال و روانی هستند که از واکنش بدن بر غذا ایجاد می شود. غذا در بدن انسان دستخوش فعل و انفعالاتی می شود که در نهایت چهار ترکیب به وجود می آید:

الف) ترکیبی قرمز مایل به زرد به نام صفرا که به هضم غذا کمک کرده، حرکات روده را تسریع می کند، غلظت خون را رفع کرده و عفونت را از بین می برد.

ب) ترکیب سرخ رنگی به نام خلط دم یا خون که حامل اکسیژن و غذا برای بافتها و سلولهای بدن است.

ج) خلطی به نام بلغم که وظیفه اش تسهیل کار مکانیکی و لغزش مفاصل و تشکیل بافت عصبی و سلولهای مغزی است.

د) خلط سودا که وظیفه اش تحریک اشتها و تشکیل بافت استخوانی است.

صفرا طبیعت گرم و خشک، سودا طبیعت سرد و خشک، دم طبیعت گرم و تر و بلغم طبیعت سرد و تر دارد. این اخلاط به طور طبیعی دارای تعامل و تعادل با یکدیگر بوده، در مسیر گردش خون و بافتهای بدن به میزان مشخص و متعادل قرار گرفته و وظایف ذاتی خود را به انجام می رسانند و اگر کیفیت یا کمیت هر یک از این اخلاط تغییر نماید بیماری متناسب با خلط غالب ایجاد می شود. در عالم طبیعت علاوه بر انسانها همه موجودات (جاندار و بیجان) و حتی بوها، رنگها، فصلها و سرزمینها، دیدنی ها و شنیدنی ها و حتی تصورات و خیالات و خوابها و رؤیاها دارای طبع خاص و اثری خاص می باشند. هر ماده غذایی بسته به طبع و مزاج خود وقتی وارد بدن شد موجب تولید اخلاط چهارگانه می گردد که یکی از این اخلاط بر دیگران غلبه دارد؛ مثلاً کاهو طبع سرد و تر (بلغم زا) و زنجبیل طبع گرم و خشک (صفرا زا) و برنج طبع سرد و خشک (سودازا)  و انگور طبع گرم و تر (خونساز) دارد.

از غذاهای گرم می توان اين موارد را نام برد: فلفل، گوشت گوسفند، انگور، سیر، دارچین، پیاز، تره، نخود، ریحان، عسل، ارده، خرما، موز، زیتون، گردو، زیره، بادام، پسته، توت، سیاهدانه، انجیر، خربزه، کنجد، نمک،کاکائو، بادمجان، نبات، نعناع و ...

همچنین غذاهای زیر جزو اغذیه سرد طبقه بندی می شوند: ماهی، مرغ، عدس، اسفناج، چغندر، ماست، خیار، باقلا، کاهو، گوشت گاو و گوساله، هندوانه، برنج، گوجه فرنگی، قارچ، شکر، کیوی، کاسنی، پنیر، بامیه، شیر، سیب زمینی، کدو، مرکبات، زرشک، آلبالو، انار ترش، گیلاس، سرکه، آبلیمو، سماق و ...

هر کس با توجه به طبع و مزاج خود و طبیعت غذاها باید نوع تغذیه خود را انتخاب کند. مثلاًَ فردی که طبیعت گرم دارد باید غذاهای سرد و خنک مصرف کند تا حرارت ذاتی او تعدیل شده، سلامتش تضمین گردد و بالعکس فردی که طبع سرد دارد باید غذاهای گرم مصرف کند و غذاهای سرد کمتر بخورد یا اگر غذای سردی هم مصرف کرد در کنار آن اغذیه گرم را مورد استفاده قرار دهد والا دچار عوارض غلبه سردی مثل بیحالی و ضعف و سستی بدن، خوابآلودگی، نفخ معده و ... خواهد شد.

در پایان این بخش لازم به ذکر است که در طب سنتی، هر غذایی مصلحی دارد که سردی و گرمی غذا را متعادل می سازد و هضم غذا را بهتر میکند و افزایش خواص غذا را تضمین می نماید.

برای مثال نمونه هایی ذکر می شود. برنج: زیره سیاه ، خیار: نعناع و گل سرخ ، کاهو: سکنجبین ، ماست: شیره و عسل ، پنیر: گردو ، گوشت گوسفند: سماق ، تخم مرغ: دارچین ، شیر: گلاب و هل ، عدسی: گلپر و آویشن ، باقلا: آویشن ، انار: گلاب ، دوغ: کاکوتی ، ماهی: گردو و فلفل سیاه ، آبگوشت: دنبه و آویشن ، چای سیاه: آبلیمو ، مرغ: زعفران و ...

در تغذیه سنتی ایرانیان مصرف مصلحات کاملاً رعایت می شده و هر غذایی الزاماً به همراه مصلح خاص خودش استفاده می شده است.