سردبیر فصلنامه مطالعات معنوی جهانی شدن را یکی از علل عمده گسترش جنبشهای نوپدید دینی خواند و گفت: برخی قدرتهای امپریالیسمی و یا قدرتهای فراماسونری تلاش می‌کنند فرقه گرایی در ایران و حتی در بسیاری از نقاط دنیا افزایش یابد.

محمدحسین کیانی مدیر گروه مطالعات جنبش‌های نوپدید معنوی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) در گفتگو با خبرنگار مهر، در مورد وجه تسمیه جنبشهای نوپدید معنوی گفت: ما با یک پدیده اجتماعی مواجه هستیم که نامهای بسیار متفاوتی از جمله جنبشهای نوپدید دینی، جنبشهای نوپدید معنوی، ادیان جدید، ادیان بدیل، فرقه و کیش، عرفانهای کاذب یا ساختگی و .. .بر آن اطلاق شده است که نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا در میان پژوهشگران این اصطلاحات وجود دارد اما عامترین عنوان برای این پدیده اجتماعی جنبشهای نوپدید معنوی، جنبشهای نوپدید دینی و معنویت گرایی جدید است.

جنبشهای نوپدید معنوی یک پدیده جهانی است

وی در تعریف جنبشهای نوپدید معنوی گفت: تعاریف بسیار متفاوت است اما در کل جنبشهای نوپدیدی معنوی به هر گروه و حرکت اجتماعی می گویند که بعد از سال 1800 میلادی مبتنی بر پاره ای از آموزه های معنوی داعیه ایده معنوی جدید و آسان به سعادت رساندن انسان معاصر را دارند. این گروهها ممکن است سعات انسان را در قبال برخی افعال بدانند و معتقد باشند سعادت در یک دنیای دیگر رقم می خورد و یا برخی از آنها معتقدند به واسطه تمسک به یکسری افعال، سعادت حقیقی را در همین دنیا برای پیرو خود رقم می زنیم.

سردبیر فصلنامه مطالعات معنوی در مورد ریشه های این پدیده اجتماعی گفت: فرقه گرایی یا جنبشهای نوپدید معنوی یک پدیده ملی یا منطقه ای نیست بلکه یک مسئله جهانی است. اما درمورد علت پیدایش این جنبشها باید گفت، بهترین و در برگیرنده ترین پاسخ، اشاره به پدیده جهانی شدن در حوزه معنویت و دین است. ما جهانی شدن را به عنوان یک پدیده اجتماعی در ساحتهای متفاوت می توانیم رصد کنیم که یکی از آن ساحتها دین و معنویت است.

وی تأکید کرد: پدیده جهانی شدن باعث دامن زدن به پیدایش و گسترش جنبشهای نوپدید دینی شده است. مسئله جهانی شدن باعث شده است شرق، غربی و غرب، شرقی شود. در اوایل 1800 میلادی به واسطه ورود مدرنیته و مؤلفه های آن به شرق بسیاری از تغییرات نظری و عملی میان مردمان شرقی به وجود آمد و عقاید آنها را اعم از معنوی و غیرمعنوی تغییر داد و این خود زمینه ایجاد جنبشهای نوپدید شرقی بوده است.

کیانی افزود: از طرفی ما شاهد شرقی شدن غرب از اوایل 1950 میلادی هستیم. در آن زمان که مناطق غربی یعنی اروپا و آمریکا با سیل عظیم مهاجران شرقی مواجه شدند در پس این مهاجرت فرهنگ شرقی و به خصوص معنویت شرقی وارد جوامع غربی می شود و به مرور عقاید جدیدی در حوزه معنویت به وجود آمد.
وی با بیان اینکه ریشه اصلی پیدایش این جنبشها را جهانی شدن در حوزه معنویت و دین می دانم، یادآور شد: البته در پس این علت بزرگ، علل دیگری نیز دخیل هستند که گسترش روح مدرنیته و نهادینه شدن مؤلفه های اومانیزم، سکولاریزم، فردگرایی، عقل گرایی افراطی در پیشرفت انسان معاصر، بحران ارزش در جوامع سنتی، پارلمان جهانی ادیان، بن بستهای فلسفی دوران معاصر، پیدایش نظریات جدید در حوزه روان شناسی و حتی فیزیک، افزایش علاقه به مباحث رمزگونه و جادوگری از علل گسترش این جنبشها است.

کسانی که دغدغه دین ندارند هم معنویت گرایی جدید را نقد می کنند/ نقد معنویت گرایی جدید با رویکردهای مختلف

مدیر گروه مطالعات جنبش‌های نوپدید معنوی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) در پاسخ به این سؤال که آیا همه این جریانات باطل است یا خیر؟ گفت: همه این جنبشها باطل و مخرب نیستند. میزان گزاره ها و آموزه های باطل در میان یک فرقه بسیار نوسان دارد و ثقل مؤلفه های باطل باعث می شود یک جنبش را باطل بدانیم و یا کمتر باطل و یا حتی غیرباطل. یا یک جنبش را کاملا رد کنیم و جنبش دیگری را به دلیل کم بودن گزاره های باطل برای یک جامعه کمتر مضر بدانیم. اما مسئله مهم این است که برخی گمان می کنند تمام نقدهای وارده بر معنویت گرایی جدید مبتنی بر ادیان اصولی و توحیدی است؛ در صورتی که اینطور نیست.

وی افزود: ما ناظر به رویکردهای متفاوت، نقدهای مختلفی را به جنبشهای نوپدید معنوی می بینیم. در حوزه الهیات بعضی نقدها به جنبشهای نوپدید وارد است، از این جهت که برخی از این فرقه ها مبارزه های آشکاری را با ادیان اصولی دارند. برخی فرقه ها معتقدند که حقیقت تنها در پس تعالیم آنهاست و یا برخی فرقه ها نفی آخرت را ابراز می کنند و یا معتقد به برخی از مؤلفه های باطل مثل تناسخ هستند. بنابراین به واسطه رویکرد الهیاتی و یا اسلامی بعضی در داخل ایران این جنبشها را نقد می کنند اما به واسطه رویکرد اجتماعی، روان شناسی، فلسفی، حقوقی و... هم این فرقه ها نقد شده اند.

پژوهشگر حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: حتی کسانی که دغدغه دینی و دین توحیدی ندارند، مبتنی بر دغدغه های جامعه شناختی این جنبشها را نقد می کنند. مثلا برخی از فرقه ها به شدت جهان گریز هستند و پیروان خود را به گوشه گیری تشویق می کنند. بسیاری از جامعه شناسان مبتنی بر "فرآیند اجتماعی شدن" که یکی از دلمشغولی های جامعه شناس است، چنین فرقه های را رد می کنند. همچنین برخی فرقه ها قائل به خشونت طلبی و قانون ستیزی هستند. ما به واسطه رویکرد اجتماعی جدای از رویکرد الهیاتی می توانیم آن را نقد کنیم همانطور که در برخی کشورهای غربی این کار در حال انجام است.

وی با اشاره به نقدهای روان پزشکان به جنبشهای نوپدید معنوی، تأکید کرد: برخی روان پزشکان جدای از دغدغه های دینی و الهیاتی این فرقه ها را نقد می کنند از آن جهت که برخی فرقه ها دست به قتل و خودکشی می زنند و یا در برخی از این گرایشها شستشوی مغزی و کنترل ذهنی به مثابه یک شبهه جدی همواره وجود دارد. از طرفی ما نقدهای فلسفی را نسبت به جنبشها داریم چراکه برخی فرقه ها مروج عقاید آنارشیسمی و یا نیهیلیسمی هستند و یا برخی از این جنبشها به شدت تفکرگریزی را میان پیروان خود تبلیغ می کنند.

وی تصریح کرد: از آنجایی که فرقه ها کاملا متفاوت هستند، نقدهایی که ناظر بر آنها رخ می دهد نقدهای کاملا الهیاتی نیست. برخی فکر می کنند این یک دغدغه و یک جنگ الهیاتی است به این معنا که برخی از افراد دین و موقعیت مذهبی خود را در خطر می بینند فلذا این جنبشها را نقد می کنند در حالیکه اینطور نیست. ما جامعه شناسان و روان شناسان و حتی فلاسفه ای می شناسیم که هیچ دغدغه دینی و معنوی ندارند اما چون برخی پدیده مخرب فرقه ای و یا مبانی نظری مخرب آنها را می بینند دست به نقد آنها می زنند.

ماهیت فرقه های جدید جذاب در ایران

سردبیر فصلنامه مطالعات معنوی در پاسخ به این سؤال که چه جریاناتی بیشتر در ایران طرفدار دارد؟ گفت: میزان اقبال برخی به این جریانات بسیار متفاوت است؛ برخی از فرقه ها متمسک به مؤلفه های متافیزیکی می شوند و یا در برخی از فرقه ها بحث شریعت کمرنگ است و از آنجایی که شریعت به همراه تکلف است و روح مدرنیته ای که در کالبد انسان معاصر دمیده شده است، این تکلف و این شریعت باوری را نمی پذیرد باعث می شود برخی افراد به این فرقه ها روی بیاورند.

کیانی در مورد اهداف مروجان این فرقه ها گفت: تعداد جنبشها و فرقه های معنوی در دنیا بسیار زیاد و به همان نسبت هدف هر کدام از پایه گذاران این جریانات و فرقه ها هم متفاوت است.

وی تأکید کرد: اما هدف مروجان جریانات نوپدید معنوی در ایران بیشتر محدود به موضوع است، برخی از این فرقه ها مبتنی بر برخی گرایشهای امپریالیسمی، فراماسونری و یا سیاست زدگی به وجود آمدند. ما این منشأ را در داخل و هم خارج از ایران می ببینیم اما برخی فرقه ها کاملا مبتنی بر خلأهای معنوی و یا مبتنی بر حس فطری معنویت طلبی به وجود آمده اند به این معنی که برخی جوانان ایرانی از یک سو تمایل به معنویت دارند و از سویی انتقاداتی را به برخی گزاره های معنوی وارد می دانند و یا برخی از مسئولان فرهنگی و دینی ما به شبهات به خوبی پاسخ نمی دهند و این مسائل باعث می شود گرایشات فرقه سازی به وجود آید و یا تقویت شود.

نقش برخی سیاستمداران در گسترش معنویت گرایی جدید

کیانی یادآور شد: برخی قدرتهای امپریالیسمی و فراماسونری تلاش دارند فرقه گرایی را در ایران و حتی در بسیاری از نقاط دنیا افزایش دهند. به طور مثال حدود دو سال پیش که به همراه برخی دوستان در پارلمان جهانی ادیان در ملبورن استرالیا شرکت کرده بودیم، چند دختر و پسر جوان به سمت ما آمدند. روی پیراهن آنها نوشته شده بود "مؤسسه بیل کلینتون" آنها از ما سؤال کردند دین شما چیست و از کدام کشور آمدید؟ دین شما چه جذابیتهایی برای جوانان دارد و فکر می کنید چه نقاط منفی دارد که باعث می شود جوانان گرایشی به دین شما پیدا نکنند؟ و سؤالاتی از این قبیل.

سردبیر فصلنامه مطالعات معنوی افزود: پس از پاسخ به سؤالات آنها، از ارتباط این مؤسسه با دین پرسیدم و آنها گفتند بیل کلینتون این مؤسسه را ایجاد کرده و پژوهشگران زیادی را به خدمت گرفته است و هدف اصلی ما این است که به کشورهای متفاوت رفته و افراد مذهبی را دیده و از آنها درباره نقاط مثبت و منفی دینشان سوال کنیم.

وی افزود: با شنیدن این پاسخ به یاد مقاله ای در کتاب" New Religious Movements and Religious Liberty in America" نوشته «درک دویس» افتادم که نویسنده در آن توضیح داده بود که جنبشهای نوپدید معنوی در زمان ریاست جمهوری بوش مورد توجه قرار گرفته اند و اینکه او برنامه ای به واسطه گسترش این جنبشها برای افزایش ایمان مبتنی بر خدمات اجتماعی در سر می پروراند. ما آشکارا و یا در خفا می بینیم که برخی سیاستمداران برای رسیدن به برخی مقاصد خود دست به ساخت فرقه ها می زنند؛ این هدف می تواند در کشور خودی برای افزایش خدمت اجتماعی و در کشور خارجی مثلا برای استثمار و چپاول منابع باشد.

هنر و سینما بهترین روش در بیان عرفان اسلامی/ لزوم بازنویسی ادبیات عرفانی خود

وی به راهکارهای مناسب برای مقابله با آثار مخرب جنبشهای نوپدید دینی اشاره کرد و گفت: ما باید مبتنی بر روشهای منطقی این پدیده اجتماعی را نقد کنیم و راه صحیح نقد آنها در فعالیت سلبی و ایجابی ما رقم می خورد به این معنا که در فعالیتهای سلبی و در گام نخست جنبشهای نوپدید معنوی را معقولانه بررسی کنیم و سپس منصفانه نقد کنیم.

مدیر گروه مطالعات جنبش‌های نوپدید معنوی پژوهشکده باقرالعلوم(ع) یادآور شد: در فعالیتهای ایجابی دو کار باید صورت گیرد یکی تولید و یا بازتولید عرفان اسلامی و دیگری احیای ادبیات عرفانی به زبان روز؛ ما باید آموزه های عرفانی را به واسطه یک ادبیات جدید برای جوانان قابل استفاده کنیم و همچنین ادبیات عرفانی قوی خود را به واسطه شیوه کارآمد امروزی بازتولید کنیم تا جوانان بتوانند رابطه ملموسی با آن برقرار کنند.

وی با تأکید بر ادبیات غنی عرفان اسلامی، تصریح کرد: بسیاری از کتابهای عرفانی و معنوی مبتنی بر مسائل و شرایط جامعه متأخر تألیف شده اند فلذا نمی تواند مشکلات معنوی جوان امروزی را حل کند.

کیانی در پایان بر نقش تأثیرگذار هنر و سینما در جذب جوانان به معنویت و عرفان اسلامی تأکید کرد و گفت: در بسیاری از کشورها تجربه به کارگیری هنر و سینما در جذب جوانان به معنویت ثابت شده است در حالی که ما در این رابطه فاقد سابقه و یا دارای تجربه های پراشکالی هستیم.