سنگتراشی وحجاری ازجمله مشاغل وهنرهایی است که در منطقه ماربین وسده از دیربازتا کنون وجود داشته وموجب خلق آثارمتعددی شده است که متاسفانه به دلیل ضعف درثبت مستندات آن درکتب تاریخی استانی وکشوری مغفول مانده است . بسیارند از شهروندان این دیار کهن که اکه دستانشان خشونت سنگ را به ظرافت هنرتبدیل کرده است اما کمتر از آنها نام ونشانی باقی مانده است.در تذکره نصرآبادی مربوط به قرن یازدهم وعهد صفوی به یکی از این اساتید نه به خاطر حجار بودن وی بلکه به دلیل شاعر بودنش اشاره شده است. وی استاد کلبعلی فرزند رجب متوفایی 1047 خورشیدی است که سنگ تراشی چیره دست بوده وبه علاوه شاعری بوده است که کتابت سجلات هم می کرده است .
نفر دومی که در برخی منابع از او یادشده است زین الدین علی متوفی1070 خورشیدی ازعهده صفویه است که سنگتراشی چیره دست بوده است . از آثار ومراکزی که این دواستاد درآن به خلق آثار پرداخته اند سندی یافت نشد.

سندهای سنگی اسنادی ماندگار ازهنر سنگ تراشی
از نامها ونشانه هاواسناد کاغذی وجود هنرمندان سنگتراش در بین کتب وبایگانی ها که خارج شویم به اسنادی ازجنس سنگ در گستره شهر برمی خوریم که بروجود هنرمندان متعدد حجار در منطقه هدایت می شویم.سنگ قبرها،حوضها،دستکها، سنگ آبها، ستونها وپایه ستونهای سنگی، یانه ها وبرنج کوبهای سنگی، دربهای سنگی، نماهای قدیمی وجدید ساختمانها ودیگر تراشهای سنگی از جمله این اسناد سنگی هستند.
یکی از دست سازهای سنگتراشان سنگاب است. که به حک تاریخ بر روی آن سند خوبی محسوب می شود. سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که ازآب پرشده تا برای وضوگرفتن یا آشامیدن استفاده شود. محل نصب سنگاب معمولاً درورودی یا حیاط مسجد یا امامزاده بوده €Œاست، در سایر مکانهای عمومی از جمله سقاها نیزازآن استفاده می کرده€Œاند.
سنگابها ازیک توده سنگ دراندازه وحجم های مختلف بستگی به مکان نصب تراشیده می شد. حجم آنها معمولا یک کُر و بیشتر بود..در منطقه ماربین درمساجد تاریخی محلات مختلف آن نیزسنگابهای حاصل هنرمندی سنگتراشان شهر ازجمله درمسجد آفا علی اکبرومسجد جامع خوزان وجود دارد. معمولا تاریخ ساخت، واقف وسنگتراش روی سنگاب حکاکی می شد.
بر روی سنگاب مسجد جامع خوزان به خط نستعلیق نوشته است: «وقف حضرت امام حسین نمود حاجی حیدراین قدح را به تاریخ شهررمضان 1108» که مطابق فروردين 1076 خورشیدی می باشد. تعدادی ازاین سنگابها با نوسازی برخی مساجد وحذف سقاخانه ها وجود دارد که میتوان از آنها همراه بقیه آثارباقی مانده ازسنگتراشان شهربه عنوان یک جاذبه ونیز بخشی ازتاریخ شهر وحرف ومشاغل بهره برد.

استاد کاران سنگتراش سده ای در یک قرن اخیر
در اواخرقرن گذشته واوایل قرن جاری از سنگتراشان درسنگفرش کردن خیابانها وراه آهن و بنای ساختمانهای بزرگ دولتی بهره برده می شده است ودر اجرای این طرح ها البته سنگتراشان سده ای جای ویژه ای داشته اند که به برخی از نمونه ها اشاره می شود.

سنگ کاران سده ای در راه آهن سراسری
یکی از اساتید سنگتراش که پای خود را از سنگتراشی در کوه آتشگاه فراتر نهاد، رحمان داورپناه است که در برنامه های عمرانی متعدد ازجمله سنگ فرش خیابانهای تهران، پارک شهر تهران، راه آهن سراسری، نمای ساختمانهای خانه های کارمندان شرکت نفت آبادان وساختمان دادگستری کشور همراه چند همشهری خود حضور داشت.
در این دوران یک سنک کار سده ای دیگر به نام احمد مهرگان در سنگفرش یکی ازخیابانهای بزرگ تهران برای پیمانکاری مشغول بود که به دلیل کم کاری پیمانکاراین طرح ، رضا شاه پیمانکار رابرکنار ومهرگان را به جای وی می گمارد وبعدا احمد مهرگان شخصی ثروتمند وخیر شد که داستان خود را دارد.

غفار داورپناه پدیده ای در سنگتراشی و صنعت سنگ کشور
یکی از برجستگان هنروصنعت سنگ که در طرح های مختلف ملی در دهه های 20 به بعد حضور او مشهود است غفار داورپناه می باشد که درکنار مهندسین مجرب وصاحب نام در طرح های مختلف شخصی ودولتی وملی همچون برج آزادی نقش قابل توجه ای داشته ودر واقع نماد ونماینده ای از هنرمندان سنگ خمینی شهر محسوب می شود.مهندس امانت طراح ومهندس برج آزادی در باره استاد داورپناه می گوید:کار سنگ بنای آزادی یکی از مهمترین نکات تشخص این بناست واز نظرپیچیدگی کار فهم آن از روی نقشه برای سنگتراش مشکل وشاید غیر ممکن است. استاد داور پناه کسی بود که این مهم را به عهده گرفت وآنرا با نهایت درایت وکاردانی به انجام رساند.سیستمی اختراع کرد که حجم سنگ را با نوارهای تخته سه لایی درست کرد که سنگتراش از روی آن بتراشد..اوبود که کارهای تازه ای مثل درهای یکپارچه سنگی ودرهای بی نظیر گرانیت ورودی اصلی موزه ودرب مرمرپایه برج آزادی را بنا نهاد. ابراهیم حقیقی مدیر وقت کارگاه ساخت برج آزادی در زمان ساخت اخیرا در مصاحبه ای گفته است :قالب بیرونی برج از سنگ و خود آن از بتن آرمه تشکیل شده است. ضخامت سنگ€Œهای پایین 25 سانت و سنگ€Œهای بالای برج 11 سانتی متر است.شاید دشوارترین قسمت ساخت انتخاب سنگ برج بود که با کمک غفار داورپناه و قنبررحیمی ممکن شد.

درهای سنگی برج آزادی از درهای سنگی باغات سده الهام گرفته شد
استاد غفارداورپناه که در تمام مراحل ساخت بناها همراه ومشاورمهندسین سرشناس پایتخت بودودر ساخت برج آزادی هم همین نقش را داشت در خاطرات خود می گوید: وقتی وارد دفتر مهندس امانت می شدم می گفت حلال مشکلات آمد .روزی به من گفت می خواهم دری سنگی با ابعاد ی که ذکر کرد برای برج ازسنگ درست کنم .به اوگفتم این که چیزی نیست وکروکی کچ ومعوجی برایش کشیدم.تعجب کرد وگفت بیشتر توضیح بده من برایش گفتم در زادگاهم درب بعضی باغ ها از سنگ است وگفتم چگونه باز وبست می شود. اوگفت ابعاد مورد نظرمن بزرگتر است ومن به اوتوضیح دادم که چگونه می شود با استفاده از برخی امکانات موجود این کاررا کرد.

توجه به سنگتراشی در توسعه بام سبز
پیشینه غنی شهر درسنگتراشی وپویایی آن و وجود امکانات نرم افزاری وسخت افزاری آن در شهروتوجه مدیریت طرح به این موضوع سبب شده تا خوشبختانه این امکان برای هنرمندان سنگتراش شهر به وجود آید تا اینبار از هنرخود درجاذبه های طبیعی موجود برای ایجاد فضاهایی که پای گردشگران را به شهر باز می کند استفاده کننند وهنرخودوگذشتگانشان رااز بلندای برج آزادی تا فرازبام سبز گسترش دهند.

پیشینه سنگ شهرستان جاذبه ای در خدمت جذب گردشگر
همه آنچه بیان شد نشان دهنده این است که سنگ وسنگتراشی ونما ودرکل صنعت سنگ در شهرستان واقیتی است که جدای از جنبه های دیگر آن از زاویه گردشگری وجذب گردشگر وبوم گردی دارای ارزشهای نهفته در خود است که در صورت تبدیل آنها به جاذبه مثل موزه دست سازهای سنگی وسردیس های سنگی مشاهیر شهر و برجستگان هنر سنگتراشی وصنعت سنگ ونمونه نما ها بی شک پای گردشگران را به شهر باز خواهد کردودر کنار دایر کردن مراکز بوم گردی وبرند کردن واحداث جاذبه های دیگر مثل موزه رونق بوم گردی را پایدار خواهد کرد.