در این مقال به مبحث روزه داری در بیماریهایی مثل دیابت و فشار خون و اختلالات قلبی- عروقی و کلیوی و مبتلایان به کم خونی و .... می پردازیم. دین مبین اسلام که در قوانین و دستورات خود تمامی جوانب امور را به خوبی سنجیده است، بر این نکته تأکید فراوان دارد که افراد دچار بیماری یا شرایط خاص پزشکی که روزه منجر به صدمه به آنان و به مخاطره افتادن سلامتی شان می شود، از روزه داری مستثنی هستند.

 

1- دیابت و روزه داری

دیابت (بیماری قند) که امروزه در جوامع جهانی و نیز در کشور ما شیوع زیادی یافته است، جزو موارد ممنوعیت کامل روزه داری نیست بلکه بسته به حالات مختلف و وضعیت بیمار و صلاحدید پزشک، فرد می تواند برای روزه گرفتن یا نگرفتن تصمیم بگیرد. آنچه که باید بیماران دیابتی به آن توجه داشته باشند این است که روزه داری را نباید معادل رژیم غذایی برای کاهش قند دانست و ضرورت دارد که بیماران دیابتی اصول صحیح روزه داری و رژیم دائم خود را در این ماه نیز رعایت نمایند.

 

سؤال اصلی در این زمینه این است که آیا افراد دیابتی می توانند روزه بگیرند یا خیر؟

در پاسخ به پرسش این بیماران باید گفت که بیماران دیابتی که قند خونشان به خوبی تحت کنترل است و مبتلا به بیماریهای دیگر نیستند و به عبارت دیگر دیابت موجب صدمه به کلیه ها، چشم ها، قلب و دیگر اعضایشان نشده است و نیز بیمارانی که انسولین مصرف نمی کنند می توانند روزه بگیرند. بیماران دیابتی در هر حال باید رژیمی را که پیش از ماه رمضان رعایت می نمودند رعایت کنند. آنها نباید کالری دریافتی خود را در این ماه افزایش دهند و همچنین باید مصرف قندها و مواد شیرین مثل زولبیا و بامیه را محدود نمایند.

 

سؤال دیگری که برای بیشتر بیماران دیابتی مطرح می شود این است که آنها در چه زمانی باید قند خونشان را اندازه بگیرند و قرص هایشان را بخورند.

بهترین حالت این است که بیماران دیابتی که روزه می گیرند به وسیله گلوکومتر قند خونشان را پیش از افطار، 2 ساعت پس از افطار و نیز پیش از سحری اندازه بگیرند. در صورتی که قند خون فرد دیابتی 2 ساعت پس از افطار بالای 250 بود شب بعد باید 20 درصد از میزان کالری خود در زمان افطار کم کند. در مورد سحر هم اگر قند خون پیش از سحر بیش از 200 میلی گرم در دسی لیتر بود باید 20 درصد از میزان کالری دریافتی در زمان سحر کم شود اما اگر قند خون بیمار قبل از سحر بیش از 350 میلی گرم در دسی لیتر بود بهتر است اصلاً روزه نگیرد. در مورد مصرف قرص های پائین آورده قند خون توصیه می شود که قرص های مصرفی صبح و ظهر همزمان هنگام افطار و قرص های مصرفی شبانه پیش از سحر مصرف شود.

 

و بالاخره سؤال اصلی افراد دیابتی این است که آنان در چه مواردی بهتر است روزه نگیرند؟

1- بیماران دیابتی که انسولین مصرف می کنند بهتر است روزه نگیرند، مگر کسانی که میزان انسولین مصرفی آنها زیاد نبوده و طی روز دچار افت قند خون نمی شوند.

2- بیماران دیابتی که سحری نخورده اند بهتر است در آن روز، روزه نگیرند.

3- بیمارانی که به هر دلیل قند خونشان پیش از سحر بیش از 350 میلی گرم در دسی لیتر باشد، بهتر است که اصلاً روزه نگیرند.

4- بیماران دیابتی که به نحوی دچار عوارض مزمن دیابت بر کلیه ها، مغز، قلب، چشم ها، دستها و سایر ارگان های بدن شده اند هر چند ممکن است دچار مشکل حادی نشوند ولی برای پیشگیری از پیشرفت عوارض مزمن بهتر است بدون مشورت پزشک متخصص روزه نگیرند.

مهمترین عارضه ای که بیماران مبتلا به دیابت را در زمان روزه داری تهدید می کند چیست؟

مهمترین و خطرناک ترین عارضه در این موارد افت شدید قند خون در طی روز است که به آن «هیپوگلیسمی» می گویند. این وضعیت خطرناک که با علائمی چون عرق کردن، احساس گیجی، تپش قلب، لرزش بدن، تاری دید، بی حالی و در نهایت بیهوش شدن مشخص می شود، در صورتی که بلافاصله با مصرف مواد قندی درمان نشود می تواند منجر به اغماء و حتی مرگ بیمار شود. نکته مهم این است که در افرادی که دچار هیپوگلیسمی مکرر می شوند ممکن است نخستین علامت، کاهش سطح هوشیاری و اغماء باشد. بیماران دیابتی که قصد روزه گرفتن دارند باید حتماً به پزشک معالجشان مراجعه و نام دارویی که مصرف می کنند را به او بگویند، زیرا برخی از این داروها که نیمه عمر طولانی داشته و مدت زیادی در بدن می مانند می توانند خطر افت قند خون (هیپوگلیسمی) را افزایش دهند. از جمله این داروها می تواند قرص گلی بنکلامید باشد. در چنین مواردی ممکن است پزشک متخصص اقدام به تعویض داروی مصرفی نموده و داروی دیگری را که مناسب تر است جایگزین نماید.

 

2- روزه داری در بیماران کلیوی

کلیه ها اعضای بسیار مهمی هستند که وظیفه اصلی آنها تصفیه خون و دفع مواد زاید از بدن و همچنین مشارکت در خون سازی و ساختن ویتامین D است. مهمترین عاملی که موجب عملکرد صحیح کلیه ها می شود میزان طبیعی آب بدن و به دنبال آن جریان خون و خون رسانی مناسب به آنهاست. بدیهی است هر عاملی که موجب کاهش جریان خون کلیه ها شود عملکرد و ساختار کلیه ها را دچار اختلال می سازد. به عنوان مثال اسهال و استفراغ، گرمازدگی های شدید و خونریزیهای ناشی از جراحات مختلف که موجب از دست دادن حجم زیاد خون یا آب از بدن می شوند از جمله این مواردند. بر این اساس، روزه داری اگر به طور صحیح انجام نشود و همراه با مصرف مقادیر مناسب آب در فاصله افطار تا سحر نباشد می تواند برای کلیه ها خصوصاً در بیماران مبتلا به دیابت، مبتلایان به فشار خون و افراد سالمند خطرآفرین باشد. کم آبی شدید خصوصاً در سالهایی که ماه رمضان با تابستان و فصل گرما مصادف می شود می تواند در افرادی که تشکیل سنگ های کلیه و دستگاه ادراری در آنها فعال است و ظرف مدت 6 ماه اخیر بیش از دو سنگ ادراری در آنها گزارش شده و یا در حال حاضر مبتلا به سنگ هستند خطرآفرین باشد. لذا  ضرورت دارد تا این افراد حتماً پیش از شروع ماه مبارک رمضان با پزشک متخصص در این زمینه مشورت نمایند و در صورت اقدام به روزه داری حتماً در فاصله افطار تا سحر آب فراوان بنوشند، زیرا نخوردن یا کم خوردن آب باعث رسوب مواد زائد در لوله های ادراری و کلیه ها شده و آنها را مستعد سنگ سازی می نماید.

 

3- روزه داری در بیماران قلبی و عروقی

بررسی ها نشان می دهند که روزه داری صحیح در یک فرد سالم با کم کردن عوامل خطر (ریسک فاکتورها) از جمله کاهش سطح چربی های خون، کاهش وزن، کم کردن و یا قطع سیگار و کاهش سطح هموسیستئین خون از بیماریهای قبلی جلوگیری می کند اما قضیه در مورد افرادی که دچار بیماری شده اند فرق می کند. بیماریهای قلبی طیف گوناگونی از بیماریهای دریچه قلبی، عروقی قلب و نیز بیماریهای عضله قلب را در بر می گیرد که در هر مورد و با توجه به شرایط بیمار و شدت و ضعف بیماری می توان در مورد روزه گرفتن یا نگرفتن بیمار تصمیم گرفت. گرچه در تمام این موارد نظر مشورتی پزشک متخصص قلب و عروق بهترین راهنما برای این بیماران است اما به طور کلی می توان توصیه هایی در این زمینه به بیماران ارائه کرد:

بیماران دچار گرفتگی رگهای قلبی که تحت درمان با داروهایی نظیر آسپرین، قرص های نیتروکانتین و نیتروگلیسیرین (زیرزبانی) قرار دارند، و موظفند که داروهایشان را دقیق و به موقع مصرف کنند، عموماً اجازه روزه گرفتن ندارند، زیرا به موقع نخوردن بیشتر داروهای قلبی و کاهش غلظت این داروها، در خون بیمار باعث بروز عوارض جبران ناپذیری مثل افزایش احتمال بروز سکته قلبی و حملات آنژین صدری، بزرگ شدن قلب و آب آوردن ریه ها می شود که بسیار خطرناک است.

چند نکته در مورد داروهای قلبی- عروقی:

1- داروهایی مثل انالاپریل و دیگوکسین در صورتی که صبح ها مصرف شوند اثربخشی بهتری دارند، به همین دلیل مصرف آنها در هنگام سحر نتیجه بهتری می دهد.

2- مصرف قرص دیلیتیازم عصرها اثربخشی بهتری داشته و لذا بهتر است بعد از افطار مصرف شود.

3- در هنگام مصرف قرص های زیرزبانی (نیتروگلیسیرین زیرزبانی که در هنگام حملات قلبی مورد استفاده قرار میگیرد) در طی ساعات روزه داری، نظرات شرعی مراجع تقلید متفاوت است.

4- تداخل داروها با غذا را در نظر داشته باشید. با توجه به فاصله زمانی کوتاه مصرف افطار، شام و سحر و انباشته شدن معده از غذاهای مختلف امکان تداخل برخی داروها با غذا وجود دارد. مثلاً اثر دیگوکسین که در نارسایی قلب مصرف می شود و نیز وراپامیل و پروپرانولول با غذا تغییر زیادی می کند.

 

3-1- آیا بیماران دچار بی نظمی ضربان قلب (آریتمی) می توانند روزه بگیرند؟

آریتمی در اغلب اوقات اختلالی است که نیازمند رعایت رژیم غذایی، فعالیت مناسب و در رأس آنها مصرف به موقع داروهاست. در این موارد قطع خودسرانه دارو یا افزایش فاصله مصرف قرص ها ممکن است منجر به عوارضی چون افزایش احتمال لخته شدن خون، سکته مغزی، مشکلات ریوی و ... شود. لذا این افراد بهتر است روزه نگیرند. به علاوه اختلالات الکترولیتی (مثل اختلال در غلظت پتاسیم) حاصل از روزه داری ممکن است سبب تسریع در ایجاد آریتمی شود.

 

3-2- بیماران قلبی که قبلاً تحت عمل جراحی قرار گرفته اند و در حال حاضر مشکل خاصی ندارند آیا می توانند روزه بگیرند؟

به تمام بیماران قلبی از جمله آنهایی که سابقه جراحی داشته اند و دارو مصرف می کنند توصیه می شود برای اینکه بیماری از کنترل خارج نشود حتماً پیش از اقدام به روزه داری با پزشک معالجشان مشورت نمایند.

3-3- آیا بیمارانی که دچار افتادگی دریچه میترال (پرولاپس میترال) هستند می توانند روزه بگیرند؟

معمولاً افتادگی دریچه میترال در فرم های خفیف مشکلی در روزه داری ایجاد نمی کند اما در حالات شدید که عمدتاً با گشادی دریچه میترال همراه شده و معمولاً نیازمند توجه خاص می باشد، ممکن است امکان روزه داری فراهم نباشد؛ لذا ضرورت دارد تا مبتلایان به این اختلال حتماً پیش از روزه داری به متخصص قلب مراجعه و مورد بررسی کامل از جمله اکوی قلبی قرار گیرند و طبق نظر پزشک معالج اقدام به روزه داری نمایند. مجدداً یادآور می شویم که افتادگی میترال در حالات عمومی و خفیف مانعی برای روزه داری نیست.

 

3-4- آیا بیماران مبتلا به فشار خون می توانند روزه بگیرند؟

بیماران دچار فشار خون که در حال حاضر فشار خونشان کاملاً کنترل شده می توانند در صورت نظر موافق پزشک معالج با تغییرات دستورات دارویی و شیوه زندگی اقدام به روزه داری نمایند. این موضوع در صورتی قابل انجام است که پزشک مربوطه داروهایی توصیه کند که امکان مصرفشان در فاصله افطار تا سحر وجود دارد.

 

4- بیماریهای ریوی و روزه داری

بیماریهای ریوی طیف وسیعی از اختلالات را شامل می شوند، اما آنچه که بیشتر مورد بحث است روزه داری در مبتلایان به آسم ریوی است. نظر مراجع دینی در این مورد متفاوت است. برخی معتقدند استفاده از اسپری هایی که در درمان آسم و کنترل حملات آن به کار می روند جزو غذاها و نوشیدنی ها محسوب نشده و لذا استفاده از آنها روزه را باطل نمی کند؛ اما به اعتقاد عده ای دیگر از مراجع عظام اسپری های استنشاقی به جهت آبی که در ترکیب آنها به کار رفته موجب ابطال روزه می شوند. بنابر این بر اساس نظریه گروه اول، بیماران آسمی (خصوصاً آسمی های خفیف) می توانند روزه بگیرند و در مواقع لزوم اسپری های استنشاقی استفاده نمایند. اما بر اساس نظر گروه دوم بیماران آسمی خصوصاً آنهایی که آسم شدید دارند نباید روزه بگیرند مگر اینکه بیماری به خوبی کنترل شده باشد. به علاوه در مورد تعدادی از بیماران می توان با نظر پزشک متخصص از اسپری های طولانی اثرتر استفاده نمود که در این صورت امکان بیشتری برای روزه داری فراهم می شود.

 

5- روزه داری در مبتلایان به کم خونی

کم خونی انواع مختلفی دارد اما عمده موارد کم خونی از نوع تغذیه ای بوده و در رأس آن ها کم خونی های ناشی از کمبود آهن قرار دارد.

فرم های خفیف تا متوسط کم خونی فقر آهن در بیماری که دچار ناراحتی قلبی و مشکلات دیگر نیست عموماً با مصرف داروهای خوراکی قابل است. چنین بیمارانی می توانند داروهایشان (ترکیبات فروس سولفات) را هنگام افطار، سحر و یا نیمه شب مصرف نمایند و بنابر این مشکلی در روزه گرفتن ندارند. البته بیمارانی که دچار کم خونی بسیار شدید فقر آهن هستند یا دچار اختلالات همراه مثلاً نارسایی قلبی هستند بهتر است روزه نگیرند. مبتلایان به کم خونی ناشی از انواع سرطان های خون و بدخیمی های سایر اعضا و نارسایی مزمن کلیه که تحت درمان با داروهای شیمی درمانی یا دیالیز قرار دارند در اکثر موارد اجازه روزه گرفتن نخواهند داشت.

 

آیا مبتلایان به تالاسمی می توانند روزه بگیرند؟

بیماران دچار تالاسمی مینور منعی برای روزه گرفتن ندارند اما مبتلایان به تالاسمی ماژور که نیاز به تزریق مکرر خون دارند، مجاز به روزه گرفتن نیستند. به بیماران دچار کم خونی توصیه می شود که:

1- حتماً در برنامه غذایی خود مواد غذایی حاوی گوشت و سبزیجات را بگنجانند.

2- داروهای تجویز شده از سوی پزشک را به موقع مصرف کنند.

3- از مصرف چای حدود یک ساعت قبل و دو ساعت پس از غذا خودداری کنند.

4- در فاصله افطار تا سحر مایعات فراوان بنوشند.

 

6- روزه داری در بیماران دچار اختلالات بینایی

آیا بیماران عینکی یا بیماران دچار اختلالات دیگر چشمی می توانند روزه بگیرند یا خیر؟

بر اساس متون علمی تاکنون مدرکی در دست نیست که روزه داری موجب تشدید مشکلات انکساری چشم (نزدیک بینی، دوربینی، آستیگماتیسم) شده و یا شماره عینک بیمار را تغییر دهد. اساساً در حوزه چشم پزشکی در سه مورد توصیه به اجتناب از روزه داری می شود.

1- در افرادی که مبتلا به آب سیاه (گلوکوم) هستند خصوصاً هنگامی که سن مریض بالاست و مشکلاتی چون بیماریهای قلبی عروقی و اختلال در انعقاد خون وجود دارد.

2- نزدیک بینی شدید با نمره عینک بالاتر از 18

3- در مواردی که سلامت چشم در اثر بیماریهایی چون دیابت کنترل نشده، فشار خون، اختلالات انعقادی و ... تحت تأثیر قرار گرفته است.

تاری دید در هنگام روزه داری که در زمان گرسنگی به وجود می آید عموماً از کم خونی، کاهش قند خون، افت فشار خون و ... ناشی می شود و معمولاً ارتباطی به بیماریهای چشم ندارد.