«من این سال را، سال حرکت مردم و مسئولان به سوی اصلاح الگوی مصرف می‌دانم و امیدوارم که این عنوان برای همه ما دستورالعمل باشد.»

یکی از آسیب اجتماعی که در ابعاد مختلف، جامعه اسلامی ما را تهدید می‌کند، اسراف در امور مادی زندگی است. برای اینکه بتوانیم الگوی مصرف مناسبی ارائه دهیم، ابتدا بایستی دید که اسراف در چه مواردی می‌تواند صورت بگیرد و عوامل آن چه می‌باشد و چه آثار و تبعاتی را به دنبال دارد تا با توجه به آیات و روایات الگوی مناسبی ارائه بدهیم: اسراف در آب (به‌طور کلی آب وضو، آب غسل)، اسراف در خوردنی و نوشیدنی، اسراف در لباس، اسراف در زینت، اسراف در عطریات، اسراف در برق و گاز و...، اسراف در مسکن، اسراف در تجهیز میت، اسراف در عبادت، اسراف در انفاق، اسراف در مهر، اسراف در وصیت، اسراف در خنده، اسراف در گریه، اسراف در محبت، اسراف در غضب، اسراف در گفتگو، اسراف در بیت‌المال، اسراف در وسیله نقلیه، اسراف در لوازم خانواده و بسیاری موارد جزئی وکلی دیگر....

و اما عوامل اسراف:

1- خود نمایی

2- تربیت خانوادگی

3- فساد اخلاقی و بی‌ایمانی

4- تقلید

5- وسواس

6- ثروت اضافی

7- طغیان و استکبار

8- استعمار

9- جهل

ازجمله پیامدهای مخرب این معضل اجتماعی عبارت است از: هدر رفتن منابع و نعمت‌های الهی، ناسپاسی در برابر خداوند متعال، تحمیل هزینه‌های گزاف برخانواده‌ها، تاخیر در امر ازدواج جوانان و به‌تبع آن افزایش آلودگی‌های اخلاقی، تشدید چشم و هم‌چشمی‌ها، تشدید فقر عمومی و ده‌ها مشکل اجتماعی دیگر.

ارائه الگوی مصرف:

الف) ضابطه کلی در مقدار و چگونگی خوراک:

کلوا واشربوا و لاتسرفوا: بخورید و بیاشامید ولی زیاده روی نکنید (اعراف/31)

درروایات رسیده از پیشوایان دین به رهنمودها و سفارش‌های ارزنده‌ای درپیوند با خوراک و کم وکیف آن برمی‌خوریم که می‌توان ازآنها در تبیین الگوی مصارف خوراکی بهره گرفت.

دسته‌ای از این روایات بر میانه‌روی و اعتدال در مقدار خوراک، تاکید می‌کند. برای نمونه در روایاتی بنا بر قول شیخ صدوق از اصبغ‌بن نباته آمده است:

امیرالمومنین(ع) به فرزند خود امام حسن(ع) فرمود: آیا به تو چهار کار یاد ندهم که با به کار بستن آنها از طب بی‌نیاز شوی؟ عرض کرد: بله! فرمود: تا وقتی گرسنه نشده‌ای، بر سر سفره غذا ننشین. از سر سفره غذا بلند نشو مگر اینکه هنوز اشتهای خوردن داری. غذا راخوب بجو. هرگاه تصمیم به خوابیدن گرفتی، عمل تخلی و رفتن به دستشویی را انجام ده. اگر این امور را انجام دهی، ازطب بی‌نیاز خواهی بود.

باآن که در وجود طعام است عیش نفس

رنج آورد طعام که بیش از قدر بود

ب) مصارف بهداشتی:

بر هر انسانی است بخشی از وقت و امکانات خود را صرف بهداشت و پاکیزگی کند، زیرا بهداشت و نظافت افزون بر اینکه عمر سلول‌های بدن را افزایش می‌دهد، ازبروز انواع بیماری‌ها و در نتیجه صرف هزینه‌های گزاف درمانی جلوگیری می‌کند. مهم‌تر اینکه این امر، موجب نشاط و شادابی که خود تاثیری بسزا در خوب انجام گرفتن کارها ازجمله عبادت و نیایش دارد.

در این مقوله رعایت حد تعادل از اهمیت بسزایی برخوردار است، علاوه بر افراط که مورد نکوهش اسلام می‌باشد، از تفریط و کوتاهی نیز نهی شده است.

روزی رسول خدا(ص) چشمش به مردی افتاد با موهای ژولیده، لباس کثیف و حال و وضع نامطلوب، پیامبر(ص) با دیدن او ابراز داشت: «من الدین المتعه و اظهار نعمه» یعنی برخورداری از [بهداشت و پاکیزگی] و آشکار نمودن نعمت، بخشی از دین است. (کلینی، ج6، ص439)

ج) مصارف حقوقی:

در شریعت و فقه اسلامی، به معارف و هزینه‌هایی مانند کابین، هزینه همسر، هزینه فرزندان و.... برمی‌خوریم که بیشتر جنبه حقوقی دارند. از مسائل جدی که در عصر ما جزء موانع ازدواج و تشکیل خانواده می‌باشد، بالا بودن میزان مهریه است.

همچنین براساس فقه اسلامی، هزینه مورد نیاز همسر در زمینه خوراک و پوشاک و مانند آن بر عهده شوهر است و او موظف است در برآوردن نیازهای او کوتاهی نکند و چنانکه فقیهمان تصریح نموده‌اند، واجب است شخص، نفقه فرزندان و هزینه مورد نیاز والدین خود را نیز بپردازند.

د) مصارف اخلاقی:

بخشی از هزینه‌های مصرفی انسان مسلمان، مصارفی است که سمت و سوی اخلاقی و صبغه مردم‌دوستی دارد. امام علی(ع) می‌فرمایند: مبادا بیشترین مشغولیت خود را مصروف خانواده و فرزندان خود کنی، زیرا اگر آنان دوستان خدا باشند، خداوند حق دوستان خود را ضایع نمی‌کند و اگر دشمنان خدا باشند، تو را چه به اینکه همت و شغل خود را مصروف آنان سازی. (نهج‌البلاغه، حکمت344)

هـ) مصرف انرژی:

امروزه نقش انرژی در عرصه‌های گوناگون، صنعت، کشاورزی، ساختمان‌سازی، علوم پزشکی، آموزش و پرورش، مصارف خانگی و دیگر عرصه‌ها بر کسی پوشیده نیست. از سوی دیگر، میزان تولید و مصرف این انرژی، سر به سر و به عبارتی، ضریب ذخیره‌سازی آن پایین و ضعیف است.

از فتوای امام خمینی(ره) هست که اگر زیاده‌روی در مصرف آب و برق موجب اتلاف وضرر باشد، موجب ضمان است. (استفتائات امام خمینی، ج 2،ص622، س 23)

و) مصارف پوشش:

از نیازهای مهم در زندگی انسان‌ها «پوشش» است. اسحاق‌بن عمار می‌گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم: شخص مؤمن می‌تواند ده پیراهن داشته باشد؟ فرمود: آری! عرض کردم: بیست پیراهن چطور؟ فرمود: آری! پرسیدم: سی پیراهن؟ فرمود: آری! اینکه انسان پیراهن‌های متعدد داشته باشد، اسراف نیست، اسراف آن است که از لباس بیرونی و رسمی‌ات که آبروی تو را در انظار مردم حفظ می‌کند، به عنوان لباس کار و پوشش خانگی استفاده کنی. (کلینی، کافی،ج6)

ز) مصارف تفریحی:

اساساً تفریح و تفرّج، شادی‌آفرین، سرورآور و تجدیدکننده قواست. اما در این امر نباید زیاده‌روی کرد، به‌گونه‌ای که به تکبر و سرکشی منتهی شود و سر از غرور و خودپسندی و به تعبیر قرآن «مدح» درآورد که آن مورد نکوهش است. چنانکه خداوند در وصف شادمانی دسته‌ای از زیانکاران می‌فرماید: «ذلکم بما کنتم تفرحون فی الارض بغیر الحق و بما کنتم تمرحون» یعنی این بدان سبب است که در زمین، بی‌جهت و به ناحق به شادی پرداختید و دچار غرور و تکبر شدید. (غافر/75)

ح) غریزه جنسی:

دراین میان، اسلام که دین اعتدال و منطبق بر عقل و فطرت است، از یک سو، این خواسته غریزی و طبیعی بشر را سرکوب نکرده تا شاهد پیامدهای ناگواری همچون احساس محرومیت‌ها، ناراحتی‌های روحی و اضطراب‌های اجتماعی باشد و از سوی دیگر آن را به‌طور کامل، آزاد و مطلق‌العنان نیز رها نکرده تا نتیجه آن، آسیب دیدن بنیان‌های اخلاقی و فروپاشیدن کانون خانواده و از میان رفتن اعتمادها و صمیمیت‌ها باشد.

ط) مصارف آرایشی و تجمل:

به نقل از امام صادق(ع) آمده است: خداوند، زیبایی و آرایش را دوست دارد و تیره‌ورزی و بیچارگی را نمی‌پسندد، خداوند عزوجل دوست دارد، هرگاه به بنده خود نعمتی داد، اثر آن را بر او ببیند. به حضرت عرض شد: چگونه؟ فرمود: لباس خود را پاکیزه، خویشتن را خوشبو، خانه‌اش را نیکو و جلوی آ ن را جاروب نماید. (حرعاملی، وسایل الشیعه، ج5،ص5)

به‌طور کلی در پیوند با آرایش بانوان، به سه دسته روایت برمی خوریم:

الف) دسته‌ای از آنها، زنان را به‌طور عموم به زیباسازی و آرایش تشویق می‌کنند.

ب)دسته‌ای دیگر درخصوص زنان متأهل و تشویق آنان به تزئین و آرایش برای همسران خود وارد شده است.

ج) دسته سوم روایاتی است که برای این کار بانوان، محدودیت‌هایی لحاظ کرده‌اند. به این معنا که از آرایش و تزئین آنان برای غیرهمسرانشان و محیط بیرون از خانه منع نموده‌اند و نهایتاً مصارف دولتی.

معیارهایی که باید در مصارف دولتی مورد توجه قرار گیرد:

1) عدالت‌ورزی در تخصیص امکانات و توزیع درآمدها

2) پیش‌داشت منافع توده مردم بر مصالح خواص

3) نگاه ویژه راهبردی به امر آموزش و پژوهش

4) اهتمام ویژه به فرهنگ جامعه

5) رعایت اصل توازن در مصرف

6) پرهیز از هزینه‌ها و تشریفات غیرضروری

یک توضیح:

و توضیح آنکه، عناصر «تدبیر»، «تنظیم» و «تعدیل» در پرتو عقل و شرع، عناصری‌اند که با ملحوظ داشتن آنها، تقدیر معیشت مشکل می‌گیرد و به این ترتیب می‌توان درستی و نادرستی برنامه‌ها و سیاست‌های گوناگون در عرصه‌های مختلف را براساس این معیار، ارزیابی کرد و سنجید.

درپایان مقاله را با فرازی از مناجات حضرت علی(ع) در دعای کمیل می‌آرایم:

«و قد أتیتُکَ یا الهی بعدَ تقصیری و إسرافی عَلی نفسی مُعتَذِراً نادِماً مُنکَسِراً مُستَقیلاً مُستَغفِراً مُنیباً مُقِرّاً مُذعِناً مُعتَرِفاً» یعنی «خدایا به درگاه تو رو آورده‌ام، پس از گناه و تقصیر و اسراف‌کاری در زندگی‌ام، با معذرت‌خواهی و اظهار پشیمانی و ورشکستگی با کمال شرمندگی از تو طلب آمرزش و دگرگونی را دارم و پناهی جز تو ندارم به دادم برس.»

منابع:

زندگی بدون اسراف نوشته محمدعلی انصاری، اسلام و الگوی مصرف نوشته دکتر علی‌اکبر کلانتری