بدون تردید یکی از با ارزش ترین آثار ادبی زبان فارسی شاهنامه فردوسی – حکیم پرآوازه توس- است. این اثر ماندگار و نفیس چونان اقیانوس ژرفی است که با فرورفتن در آن مرواریدهای بس پر بهایی را می توان به دست آورد. 

قصه ها و روایات تاریخ باستانی ایران، آداب و سنن و امثال و حکم از جمله مهمترین موضوعاتی است که فردوسی با استادی تمام به آن پرداخته است. جز این، در لابلای اشعار شاهنامه و در اثنای سخن، به مناسبت های گوناگون بلندترین مفاهیم عالی اخلاقی و انسانی بر شمرده شده است؛ مواعظ و مطالب حکمت آمیزی که در ضمن اشعار از زبان قهرمانان داستان بیان گردیده امروز مورد نیاز همه ماست.

اشاره فردوسی به اندرزهای اخلاقی، نشان می دهد سراینده از اخبار و احادیث اسلامی به خوبی آگاه بوده و در جای جای شاهنامه ترجمه آنها به چشم می خورد. آگاهی از اندیشه بزرگانی نظیر فردوسی و مطالعه آثار ایشان و عمل به دستورات اخلاقی، اجتماعی آنان که همه جزو آموزه های دینی و بازتاب تفکر و اندیشه اسلامی است به یقین جامعه ایستا را به جامعه ای  پویا تبدیل کرده  و آن را در نیل به زندگی آرمانی و دوست داشتنی شتاب خواهد بخشید.

ستایش یزدان ، دادگری و عدالت، تهذیب اخلاق، مقام زن، اهمیت دانش، سخنوری، بی اعتباری دنیا، آداب معاشرت، روش کشور داری، جبر و اختیار، دعا و نیاش از جمله موضوعات مهمی است که فردوسی در شاهنامه به آن پرداخته است.

در این گفتار به خرد و خردگرایی فردوسی پرداخته می شود و بقیه موضوعات در آینده از نظر خوانندگان خواهد گذشت.

از جمله موضوعات شاهنامه که در آن دغدغه و اشتیاق سراینده را می توان در یافت، توجه ویژه او به خرد، دانایی و دانش بوده و سراسر شاهنامه از این مقوله بس با اهمیت آکنده است.

همین توجه به خرد و ترغیب افراد و جوامع به خردمندی موجب شده لقب حکیم به حق برازنده و سزاوار او گردد.

خرد را در فرهنگهای لغت به معنی عقل، ادارک، فهم، تدبیر، فراست آورده اند. فردوسی واژه خرد را به همین معنا در بیش از300  بیت در مضامین و اشکال مختلف بکار گرفته است.

شاهنامه با این بیت آغاز می شود:

به نام خداوند جان و خرد                       کزین برتر اندیشه برنگذرد

حکیم بزرگ توس در بیت آغازین بعد از نام خداوند و شروع کتاب با نام او ، جان را در کنار خرد و هر دو را در کنار نام خداوند قرار داده است.

فردوسي گوهر خرد را نخستین آفرینش می داند و همو را نگهبان جان و پاسدار چشم  و گوش و زبان می خواند.کیست که نداند بیشتر گناهان از چشم و زبان و گوش آدمی سر می زند و عقل است که هر سه را از ورطه گناه و خطا باز می دارد.

نخست آفرینش خرد را شناس                         نگهبان جان است و آنِ سه پاس

سه پاس تو چشم است و گوش و زبان            کزین سه رسد نیک و بد بی گمان

در نگاه او هیچ چیز از خرد برتر نیست و از این جهت که هر نیکویی نتیجه استفاده از عقل است آن را برتر از همه نیکویی ها می شمارد.

تو چیزی مدان کز خرد برتر است                      خرد بر همه نیکویی ها سر است

خرد بهتر از هر چه ایزد بداد                         ستایش خرد را به از راه  داد

خرد خلعت ایزدی است که خداوند تنها بر بالا و قامت انسان پوشانیده و تنها برازنده اوست و هشدار به اینکه انسان همواره باید به این نکته مهم توجه داشته باشد که به چه کسوت بالا و والایی آراسته شده است

خرد مرد را خلعت ایزدی است               سزاوار خلعت نگه کن که کیست؟

همانطور که بیان شد فردوسی از اخبار، کلام و روایات پیامبر گرامی (ص) و امامان معصومین( ع) آگاهی داشته و آنها را در خلال اشعار به کار گرفته است.

کسانی که با مبانی اسلام، سخنان و سیره معصومین ( ع) اندک آشنایی دارند به خوبی می دانند که چقدر این بزرگان بر این موهبت خداداد سفارش کرده و همگان را به استفاده ازگوهر بی همتای خرد دعوت کرده اند.

امام کاظم (ع) در سفارش به هشام بن حکم فرمودند: ای هشام میان بندگان چیزی برتر از خرد تقسیم نشده است، خواب خردمند برتر از شب زنده داری نادان است. خداوند هیچ پیامبری را بر نیانگیخت جز خردمند و همو فرمود:

خداوند بر مردمان دو حجت دارد: حجتی بیرونی و حجتی درونی. حجت بیرونی فرستادگان و پیامبران و امامان (ع) هستند و حجت درونی خردها.

نشانه های خردمندی

انسان های خردمند به کمک اندیشه و خرد راه روشن را انتخاب و راه تعالی و پیشرفت را در پیش می گیرند و با میزان خرد عاقبت و فرجام کار را می سنجند و بی خردان، بدون استفاده از اندیشه درهای سعادت و خوشبختی را بر روی خود می بندند و با کم توجهی به امور مهم و بررسی نکردن دقیق اوضاع و احوال و ندیدن انجام کار، خود و دیگران را از هدف اصلی دور و مایه تشویش و ناراحتی آنان را فراهم می سازند

هرآنکس که جانش ندارد خرد                 کم و بیشی کارها ننگرد

هر آنکس که دارد روانش خرد                 به چشم خرد کارها بنگرد

یکی دیگر از نشانه های خردمند این است که از بد و نیک امور آگاه است و از ظلم به دیگران بی زار و در دادگستری می کوشد و از عواقب و سرانجام بد ترسان است.

بداند بد و نیک مرد خرد                        بکوشد به داد و بپچید ز بد

نخستین نشان خرد آن بود                           که از بد  همه ساله ترسان بود

عفو و بخشایش از دیگران نشانه های خردمندی است و آرایش و زینت خردمندان است. خردمند در راه دانش می کوشد و دانایی را بهترین گنج خداداد می داند که از هر سرمایه برای او پربهاتر است با دیگران انصاف  می ورزد و ظلم روا نمی دارد.

ستون خرد داد و بخشایش است                         دُرِ بخشش او را چو آرایش است

مدارا خرد را برابر بود                                  خرد بر سر دانش افسر بود

دشمن خرد چیست؟

امام علی (ع) فرمود: الهوی عدو العقل  "دشمن خرد هوای نفس است"

فردوسی گوید :

کسی کو بود بر خرد پادشاه                        روان را ندارد به راه هوا

هوا را مبر پیش رای و خرد                کزان پس خرد سوی تو ننگرد

باز از امام علی (ع) نقل است:

اعلم ان الامل یسهی العقل و ینسی الذکر   " بدانید که آرزو خرد را دچار غفلت می سازد و یاد خدا را به فراموشی می سپارد"

حکیم توس گفته است:

چو بگرفت جای خرد آرزوی                       دگر شد به رای و به آیین و خوی

جز عدم پیروی از هواهای نفسانی، توجه به خویش و ندیدن دیگران،  پرهیز از شتاب کاری، از آموزه های دیگر دینی است که در بیت هایی از شاهنامه تجلی کرده است:

دل و مغز را دور دار از شتاب         خرد را شتاب اندر آرد به خواب