پدیده های نوظهور اجتماعی همه را درگیر می کند. یکی از این پدیده ها فضای مجازی و بازی های رایانه است. در این میان نوجوانان و دانش آموزان بیشترین آسیب را بابت استفاده نادرست از فضای مجازی می بینند. چرا که در سن حساسی قرار دارند.

 

افت تحصیلی؛ هدیه نامیمون شبکه های اجتماعی به کاربران دانش آموز
رجبی مدیر مرکز مشاوره آفاق ضمن بیان این مطلب که وقتی بچه ها وارد اعتیاد از هر نوعی شوند نصایح منطقی را هم قبول نمی کنند، افزود: دختر نوجوانی به بنده مراجعه کرده بود که درس خوبی هم داشته ولی درگیر فضای مجازی شده بود و در آن جا با یک مردی که بعدا فهمید 40 سال دارد آشنا شده بود و حاضر نبود که اشتباهش را قبول کند. او حتی برای جشنواره خوارزمی هم مقاله فرستاده بود ولی بعد از این اتفاق درسش فوق العاده افت کرد.
هاشمی کارشناس مسؤول مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی اداره آموزش و پرورش، یکی از شکایت های اصلی خانواده های دانش آموزان در رجوع به این مکان را استفاده زیاد فرزندانشان از موبایل، اینترنت و تبلت برشمرد و بیان کرد که این امر باعث افت تحصیلی آن ها شده است.  هاشمی در این باره گفت: ما در هفته حداقل ده مورد مراجعه کننده در این زمینه داریم. البته خیلی از دانش آموزان هم ممکن است استفاده زیاد داشته باشند ولی هنوز نتایجش آشکار  نشده باشد ولی شش ماه یا یک سال آینده بروز می کند. در فصل امتحانات شکایت والدین از فرزندان در استفاده زیاد از موبایل و شبکه های جتماعی زیاد می شود. ولی در تابستان چون بچه ها در اوقات فراغت خود هستند والدین خیلی این دغدغه را ندارند.
وی ضمن اشاره به این موضوع که معضل مذکور یک آسیب اجتماعی است که دانش آموز خودش ناخواسته به سمت آن کشیده شده است افزود: گاهی اوقات خود دانش آموز می آید و می گوید که از این کار تنفر دارد ولی دیگر به آن معتاد شده است. ما دانش آموزانی داشته ایم که درس هایشان خوب است ولی موبایل نداشته است و خانواده به عنوان تشویق برای او موبایل خریده است و به خاطر پر شدن وقت دانش آموزان با موبایل و شبکه های اجتماعی درس او افت کرده است.
سعیدی یکی از معلمین با تجربه شهرستان که در هنرستان و دبیرستان تدریس می کند، در این رابطه می گوید: گرچه بعضی از "درس نخواندن ها" به خاطر به روز نبودن سیستم آموزشی است ولی از نقش فضای مجازی در افت تحصیلی دانش آموزان نمی توان گذشت. من دانش آموزی داشتم که شاگرد اول بود ولی به خاطر افتادن در این وادی ها، دو تا تجدیدی آورد.

آسیب های دیگر
رجبی سنین نوجوانی را مرحله شکل گیری آینده شغلی بچه ها دانست و افزود: وقتی این دوران صرف پرسه زدن در شبکه های اجتماعی و بازی های رایانه ای شود، دیگر  فکر مولدی وجود ندارد و دیگر صنعتی تولید نمی شود.
وی همچنین افزود: متاسفانه بعضا رسانه ها ترویج گر فساد و فحشا هستند و برای نوجوانان 12 یا 13 ساله باعث بلوغ زودرس می شوند و بچه ها نیز تربیت جنسی درستی نمی شوند. حال تصور کنید وقتی که با باران اطلاعات جنسی روبرو می شوند چه عکس العملی را باید نشان دهند؟
سرهنگ احمدی فرمانده انتظامی شهرستان نیز در این زمینه  اعلام  کرد: شرکت هایی که در زمینه تولید ابزارهای فیلترینگ برای کنترل دسترسی کودکان به اینترنت فعالیت می کند، در گزارش های خود اعلام کرده اند که بیش از یک سوم اینترنت را سایت های غیر اخلاقی تشکیل می دهند که می توانند آسیب های فراوانی به کودکان و حتی بزرگسالان وارد کنند.
حجت الاسلام سید محمدحسین امامی در کتاب "اخلاق در فضای مجازی" اضطراب ناشی از پنهان کاری و اختفا که بسیاری از کاربران به خاطر ورود به مباحث منع شده اجتماعی و ضد اخلاقی برای پنهان سازی از اطرافیان، والدین و افراد خانواده، مسؤولان رسمی سایت ها و .. تجربه می کنند، از آسیب های فضای مجازی برشمرده است. به وجود آمدن احساسات منفی (مانند احساس فریب خوردگی، احساس عدم اعتماد به نفس، ناتوانی در حمایت از قلمروها و حقوق خود، احساس ابتذال، افسردگی و ...)، رفتارهای ضداجتماعی و غیرقانونی (مانند انتشار تصاویر خصوصی)، اشاعه کذب و شایعه پردازی، کاهش فرهنگ مطالعه و افت تحصیلی دانش آموز، آسیب رساندن به زبان فارسی، تباهی کودکی و از بین رفتن نوآوری در کودکان،  از جمله دیگر آسیب های جدی است که حجت الاسلام امامی به آن اشاره نموده است.

 

فقیر و غنی نمی شناسد!
هاشمی اظهار کرد: موبایل یک چیز فراگیر است یعنی همه دانش آموزان دوست دارند آن را داشته باشند. این موضوع فقیر و پولدار نمی شناسد. اما بعضی از خانواده های مرفه در سنین پایینتری برای بچه های خود موبایل می خرند ولی آنهایی که وضع مالی مساعدی ندارند با یکی دوسال تاخیر نسبت به مرفهین تلفن همراه می خرند. خیلی از دانش آموزان هم موبایل دارند ولی استفاده صحیح می کنند. متاسفانه دسته ای بیشتر آسیب می بینند که خانواده برایش موبایل تهیه نمی کند و مدام از دوستانش تعریف تلفن های همراه را می شنود که ما فلان گوشی و فلان نرم  افزار را داریم و یا فلان گروه عضو هستیم! این  گونه افراد علاقه و ولع بیشتری برای خرید موبایل دارند و بیشتر هم در معرض آسیب هستند تا افرادی که والدین شان با آگاهی و دانش این وسیله را در اختیارشان قرار داده است.

 

بیشترین استفاده در میان دانش آموزان مقطع متوسطه است
رجبی آسیب پذیری نوجوانان را در بحث اعتیاد رسانه ای زیاد دانست و گفت: دانش آموزان دبیرستانی بسیار بیشتر از محصلان ابتدایی آسیب می بینند.
هاشمی نیز ضمن اشاره به سن حساس دانش آموزان متوسطه افزود: چون بچه ها در این سن مسائلی مانند انتخاب رشته، شغل و دانشگاه را پیش رو دارند استفاده شان از شبکه های اجتماعی زیادتر است. در خمینی شهر از دانش آموزان مقطع ابتدایی تعداد انگشت شماری عضو شبکه های اجتماعی هستند و اگر هم باشند از سال ششم ابتدایی به این موضوع ورود پیدا می کنند. در این مقطع علاقه به تبلت و بازی های کامپیوتری بیشتر است.
وی همچنین اعلام کرد مراجعین به این مرکز برای حل مشکل مذکور بیشتر دخترها هستند و در توضیح این امر گفت: من فکر می کنم  که پسرها بیشتر به فکر استفاده عملیاتی از شبکه های اجتماعی هستند.

 

عوامل جذب نوجوانان به سمت شبکه های اجتماعی
"جذابیت یکی از عوامل کشیده شدن دانش آموزان به سمت شبکه های اجتماعی است ولی همه آن نیست." هاشمی ضمن بیان این مطلب گفت: دانش آموزانی که معمولا به این سمت کشیده می شوند احساس تنهایی می کنند یا افسرده و گوشه گیرند و روابط اجتماعی ضعیفی دارند. اینها از شبکه های اجتماعی به عنوان یک پناهگاه استفاده می کنند یا این که احساس تعلق می کنند.
وی افزود: فردی که هنوز به هویت نرسیده است؛ عضو گروه خاصی نیست و شغلی ندارد؛ مسلما به دنبال افراد یا گروه های خاصی است که عضو آن ها شود. منتها قبلا افراد در دنیای واقعی در کلاس های ورزشی، کلاس های تیمی، مسجد محل، بسیج محل و ... شرکت می کردند و از این طریق پیوند ایجاد می کردند. اما الان این کارها از طریق موبایل انجام می شود. خیلی از دانش آموزان اوقات فراغت خاصی ندارند یعنی خانواده برنامه خاصی برای آن ها تدارک ندیده اند. معمولا خانواده هایی که بی برنامه هستند یا خیلی مشغول مشکلات شخصی خودشان هستند، از بچه ها غافل هستند بنابراین بچه دنبال این است که اوقات فراغت خود را پر کند. متاسفانه باشگاه ها نیز هزینه های زیادی دارند و خیلی از خانواده ها توانایی ثبت نام فرزندان خود را ندارند.
رجبی نیز در این زمینه گفت: به قطع می گویم کسانی که اعتیاد رسانه ای دارند دچار افسردگی هستند. در بعضی مواقع یک راهبرد کنترلی است. یعنی باعث می شود که مشکلات زندگی شان را از یاد ببرند.

 

دانش آموزان چه می گویند؟!
اکثر دانش آموزانی که استفاده زیادی از فضای مجازی دارند معتقدند که این فضا تحت کنترل آن هاست و نمی گذارند که بر درس، رفتار و زندگی آن ها اثر بگذارد. یک دانش آموز کلاس هفتمی که روزانه سه ساعت وقت خود را در شبکه اجتماعی صرف می کند به من می گوید که می تواند یک هفته از تلفن همراه خود استفاده نکند.
یک کنکوری هم علیرغم این که والدینش همیشه او را موبایل در دست می بیینند، معتقد است که شبکه های اجتماعی به درس او ضربه نمی زنند!

 

نظر ناظران اهل فن چیست؟!
یکی از برنامه هایی که اینک در مدارس اجرا می شود برنامه های آموزشی برای خانواده ها، دانش آموزان و معلمان در همه مقاطع و با همکاری نیروی انتظامی است.  
فرمانده انتظامی شهرستان ضمن اشاره به نقش خانواده ها در جلوگیری از تهدیدات سایبری افزود:  خانواده ها باید برای رفع این مشکل مواردی را در نظر بگیرند. توجه به محل قرار دادن کامپیوتر در خانه، کارکردن تیمی برای مشخص کردن محدودیت ها، توافق در مورد قوانین کامپیوتر خانگی، نصب نرم افزارهای امنیتی روی سیستم، استفاده از ابزارهای کنترلی و نظارتی والدین،  صحبت با کودکان و افزایش آگاهی ها از جمله این موارد  هستند.
هاشمی یکی از مشکلات اصلی را کمبود تفریحات سالم دانست. وی گفت: اگر تعداد باشگاه ها بیشتر بود یا در هر محله یک پارک کوچک بود جوان ها و نوجوان ها به این مکان ها می رفتند. البته شاید در حال حاضر این امکان وجود نداشته باشد که پارک یا باشگاه ها را افزایش دهیم ولی ساده ترین و موثرترین راه برای حل این مساله این است که خانواده ها ارتباطشان را با فرزندانشان بیشتر کنند. پدرها وقتی از سر کار می آیند وقتی خود را در کنار خانواده بگذرانند یا با آن ها پارک بروند و در ان جا ورزش هایی مثل والیبال و تنیس و ... بازی کنند و فقط به فکر تامین مخارج خانه و تهیه امکانات سطح بالا برای آنها نباشند.
سعیدی نیز در این زمینه گفت: این راه که موبایل ها را از دانش آموزان بگیریم مناسب و عملی نیست اما برای آن ها کلاس می گذاریم و آموزش های لازم را به آنها می دهیم و واقعا این آموزش ها موثر بوده است. اگر ما به آن ها آموزش ندهیم، از همسالان خود تقلید می کنند و اطلاعات ناصحیح دریافت می کنند.

 

نقش والدین در این فضا چیست؟!
رجبی افزایش آگاهی خانواده ها از فضای مجازی را خیلی مهم دانست و گفت: مادری به من مراجعه کرد و گفت نمی دانم چرا وقتی دخترم می خواهد درس بخواند کنار دیوار اتاق می رود و درس می خواند و گوشی اش را هم با خودش می برد. به او گفتم که آیا او گوشی اندروید دارد؟ گفت بله و من جواب دادم که حتما آن جا وای فای بهتر خط می دهد.
وی همچنین افزود: ذهن ما باید با فرزندانمان در یک سطح باشد و اگر عقب تر باشد آسیب های آن را به جان خریده ایم. همان طور که حضرت علی (ع) می فرمایند: فرزندتان را به زمان و روز خودش تربیت کنید.
هاشمی در خصوص تاثیر آگاهی والدین بر جلوگیری از این معضل گفت: والدینی که تحصیلات بالاتر دارند بهتر می توانند بچه هاشان را در زمینه استفاده از شبکه های اجتماعی تربیت کنند.
وی افزود: والدین باید اطلاعاتشان راجع به وسیله ای که برای بچه هایشان تهیه می کنند بیشتر از خود بچه باشد. خیلی اوقات اگر گوشی موبایل بچه ها را که در داخل آن فایل نامناسبی وجود داشته باشد و پنهان شده باشد، والدین قادر به پیدا کردن آن فایل ها نیستند.  البته والدین نباید به طور مستقیم به کنترل بچه ها بپرازند بلکه باید کنترل به این صورت باشد که به آن ها اطلاعات دنیای واقعی را بدهند و آن ها را از مشکلات استفاده نادرست آگاه کنند و خود نیز همواره گوش به زنگ باشند و آسیب های مدرن را متوجه باشند.
حجت الاسلام امامی به عنوان توصیه ای به والدین می گوید: اگر کاربران جوان هنگام دسترسی به محتوای ناشایست، آن را به والدین یا مربیان گزارش کنند نباید مجازاتی برای آن ها در نظر بگیرند. واکنش نادرست عواقب ناهنجاری به دنبال خواهد داشت.
وی همچنین تشویق و ترغیب به هنگام استفاده از جنبه های مثبت فضای مجازی را یک عامل مهم در اصلاح استفاده از این فضا می داند.

آن روی سکه!
مدیر یکی از مدارس تیزهوشان خمینی شهر با اشاره به این که از شبکه های اجتماعی می توان نتایج خوبی گرفت گفت: باید دانش آموزان را رهبری کنیم و مواد و مفاد شبکه های اجتماعی را کنترل کنیم. باید با دانش آموزان هم آوایی کرد؛ چه اشکالی دارد مثلا دبیر فیزیک، یک گروه با بچه ها داشته باشد و آن ها را به سمت مواردی که می خواهد دانش آموزان فرا بگیرند سوق دهد؟! من مدیر می توانم گروه هایی تشکیل دهم و موارد اخلاقی و تربیتی را برای دانش آموزان به اشتراک بگذارم. در این گروه ها به  خاطر این که مدیر مدرسه یا معلم هست دیگر کسی به رد و بدل کردن لطیفه یا مسائل غیر لازم نمی پردازد. این شبکه های  اجتماعی یک وسیله هستند. هدف ها را باید با این وسیله برنامه ریزی کرد. باید با بچه ها یکی شد و باید داخل بچه ها بود.

 

سخن آخر
علیرغم آسیب هایی که شبکه های اجتماعی و به طور کلی فضای مجازی به وجود می آورند، نمی توان آن ها را حذف کرد بلکه باید استفاده صحیح از آن را یاد گرفت و یاد داد. تنها از این طریق است که نسل جدید ما از جوانب مثبت تکنولوژی بهره مند می شود. به غیر از آموزش هایی که در این زمینه در مدارس داده می شود، مسؤولان بالادستی نیز در این زمینه فعالیت هایی را آغاز کرده اند که از آن میان می توان به  راه اندازی شبکه اجتماعی دانش (شاد) اشاره کرد که معاون پرورشی و فرهنگی وزارت آموزش و پرورش بهمن ماه سال گذشته اعلام کرده بود که در سال تحصیلی 95-94 از فاز اول آن بهره برداری خواهد شد. طبق اظهارات حمیدرضا کفاش "شاد" قرار است در مرحله اول محل فعالیت دانش آموزان نخبه و تبادل عملی آن ها باشد. صرف نظر از این که "شاد" چقدر کارایی دارد توجه به این نکته ضروری است که در این شبکه دانش آموزان غیرنخبه در نظر گرفته نشده اند و این سوال به وجود می آید که آیا این روش، هدف آنها €“ که همان استفاده درست از شبکه های اجتماعی و نه مقابله با آن است- را برآورده می کند یا نه؟!