پیشینه کهن خمینی شهر در دوران پیش از اسلام چنان با افسانه ها آمیخته شده که تشخیص چهره راستین ماربین از ورای زمان کاری بس دشوار می نماید.

مورخین عرب بدون این که مکانی را دیده باشند به توصیف آن می پرداختند و یا بدون مآخذ از یکدیگر مطلبی را نقل می نمودند اما به طور قطع تاریخ بنای روستاهای تاریخی در ماربین به اعصار قبل از شروع تمدن ماد و هخامنشی می رسد.

واژه شناسی کلمه مار: به اعتقاد اکثر زبان شناسان منظور از مار همان مهر یا خورشید است که مخفف شده و به صورت مار درآمده است. در روزگار ساسانی واژه مار به صورت مهر یا میترا تلفظ می شده است. تحقیقات مؤسسه ایزمئو و پژوهش های باستان شناسی و کتب مورخین به این نتیجه رسیده که بنای کوه آتشگاه هرستان ابتدا زیگورات عیلامی بوده که بعد از مهاجرت آریایی ها تغییر کاربرد داده و به معبد خورشیدپرستی مبدل گشته است. کشف سفال گورتون با نقش خورشید این فرضیه را تا حدودی تأیید می کند.
نگارنده معتقد است که آیین مهر با جشن ملی سَتَ ارتباط تناتنگی دارد. پرستش خورشید نه تنها در ایران بلکه در حوزه های دریای مدیترانه و حتی در بریتانیا (معبد استون هنج) و آمریکای جنوبی رواج داشته است. پیشینیان ما در ماربین نیز به زمین به عنوان مادر و منشأ حیات توجه کرده و آیین های خود را بر اساس حرکات خورشید به انجام می رساندند. این فرضیه جالبی است که بنای آتشگاه در زمان خود برای جشن گرفتن فصل ها در نظر گرفته شده بود. اثر طلوع آفتاب در آیین مهرپرستی در احداث بنای کوه آتشگاه بی تأثیر نبوده است. هر چند امروز جایی که خورشید طلوع می کند حدود نیم درجه در عرض جغرافیایی حرکت نموده است، اما باید اذعان کرد که طلوع آفتاب نیمه تابستان و علی الخصوص غروب آفتاب در نیمه زمستان هنگام تحویل در ساخت ساختمان مهرپرستی کوه هرستان مد نظر بوده است. ساختمان اولیه کوه برای غروب چله زمستان طراحی شده و همراه با آیین هایی همچون جشن بر افروختن آتش اجرا می شده است. به عقیده پیشینیان برای طلوع مجدد خورشید و تحول فصول باید مراسم هایی توأم با جشن انجام دهند و بنابراین در ماربین جشنواره مرگ و تولد توأم با آتش افروزی صورت می گرفته است. کشاورزان سدهی از دیرباز تصنیفی به مضمون زیر می خواندند:
آی سَده سده سده    صد به غله، پنجه به نوروز    صد به سده، سی به گله
چنین جشنی از روز تولد مهر، به آبان روز از بهمن ماه که برابر گاهنامه های قدیم روز دهم بهمن می باشد تحت عنوان جشن سده به روزگار ساسانی و حتی عصر صفوی در ماربین به جدیت دنبال می شده است. واژه دیمیر در سده و در محله فروشان نیز بر اجرای آیین فصول در این نامه تأکید می کند. در قرن چهارم هجری بنا به گفته ابن حوقل آتش آتشگاه رونق داشته و بر افروخته بوده است. فیگوئروا اسپانیایی جهانگرد قرن 17 میلادی از آیین مهرپرستی در اصفهان خبر می دهد و پیتر دلاواله جهانگرد ایتالیایی از طایفه گبرها از اصفهان صحبت می نماید. دکتر ابراهام جکسن به سال 1862 میلادی از حضور زرتشتی ها در بازار اصفهان نیز خبر می دهد. این موارد نشان می دهد که سدهی ها همواره اهل تسامح و مدارای دینی بوده اند.

به روزگار صفوی خمینی شهر را پلارت و یا قلعه بن می نامیدند. واژه سده پس از عصر صفوی و به واسطه وجود سه ده ورنوسفادران و فروشان و خوزان بر این ناحیه اطلاق شده است و این در حالی است که اندآن نیز خود به روزگار قدیم دهی معتبر بوده است و حتی در منابع تاریخی از شکست دادن افغانها به وسیله آنها سخن گفته شده است. بعضی از جهانگردان خارجی از روحیه سلحشوری دیار کهن بن اصفهان سخن ها گفته اند و ویژگی مردم این دیار را عدم اعتقاد به خرافات و تحقیر جسم و تن دانسته و به همین دلیل سده  را پلارت یا دشت دانش می نامیدند سده در مفهوم نوعی اتحاد یا همبستگی را نیز می رساند.