قدیمی ترین واژه ای که از خمینی شهر در منابع تاریخی از آن یاد شده است کوک است. در خصوص این واژه در شماره های بعد مفصل صحبت خواهم کرد اما به گمان بنده واژه سده به روزگار پس از روی کار آمدن نادرشاه بر این منطقه متداول شد.

اما چرا؟

در دوران صفوی طرز برخورد شاهان این سلسله با زرتشتی ها به دو صورت بوده است. در دوران اول شاهان این سلسله نسبت به زرتشتی های اصفهان به دیده تسامح می نگریستند و در اواخر این سلسله سخت گیری و حتی قتل زرتشتی ها در اصفهان و علی الخصوص غرب اصفهان و نجف آباد شدت می گیرد به طوری که عده ای از زرتشتی هایی که به اجبار از اصفهان کوچانیده شده بودند در سپاه محمود افغان حضور فعال داشتند و سردار زرتشتی نصر ا... خان با تعدادی از زرتشتیان کرمان به خونخواهی قتل عام زرتشتیان به اصفهان آمدند. نصرا... خان در نبرد کشته می شود و محمود افغان با همه شقاوت ها بر مرگ این سرباز زرتشتی ناراحت شده و دستور داد که بر سر مقبره او موبدان با مستمری معین، زند اوستا بخوانند (سده در گذر زمان ص 525- 498)

میزان سخت گیری شاه سلطان حسین با زرتشتی ها به حدی بود که به دستور نوروز - موبد زرتشتی ها - موبدان آتش مقدس را برداشته و رو به یزد پا به فرار گذاشتند. از جمله آیین هایی که زرتتشتی ها به روزگار صفوی در غرب اصفهان و نجف آباد اجرا می کردند جشن سده بود. درباره وجه تسمیه ماربین گفته شده است که هوشنگ، سنگی بر مار سیاهی در اصفهان می افکند جرقه ای در گرفته و آتش افروخته می گردد و مار می گریزد. به همین جهت زرتشتی های ماربین در روزگار صفوی در دعاهای خود و جشن سده مرتب عبارت «افروخته باد آتش» را تکرار می کردند

ز هوشنگ ماند این سده یادگار       بسی باد چون او دگر شهریار

اوژن فلاندن درباره زرتشتیان می نویسد: آنها اغلب در اصفهان کشاورزند. و شاردن در جلد چهارم سفرنامه خود درباره زرتشتیان غرب اصفهان و نجف آباد و مزارع انگور آنان اطلاعات جامعی می دهد. کنت گوبینو (1882- 1816) آمار زرتشتیان ایران را در اواخر سلطنت صفویه بیش از یک میلیون نفر تخمین می زند. به روزگار صفوی علاوه بر ناحیه گورتان (نگ به: سفر نامه ژان اوتر) قلعه پریشان در کنار گبرآباد با 6 برج مدور و آتشکده (نگ به: سده در گذر زمان ص:19) درآن زرتشتیان را پناه می داد. با تسلط محمود افغان بسیاری از زرتشتی ها تا روی کار آمدن نادر آیین های خود در غرب اصفهان (سده فعلی) را اجرا نمودند و کم کم ذهن مردم اصفهان با توجه به حضور پر رنگ زرتشتی ها در نجف آباد و ماربین و برگزاری جشن سده به سمت نام گذاری این خطه به نام سده گرایش پیدا کرد. این احتمال جالبی است که گزارشها و سفرنامه ها ما را به چنین استنباطی هدایت می کند. با روی کار آمدن نادر و تخریب قلعه پریشان و آتشکده آن بسیاری از زرتشتی ها دین مبین اسلام را پذیرفتند و به سمت سده فعلی مهاجرت نمودند. هر چند تا سال 1343 میلادی ژان اونز در گورتان زرتشتی هایی را دیده است. درباره اخذ مالیات هاي گوناگون از دهقانان ماربین به روزگار نادر، شاید یکی از دلایل آن حضور زرتشتی ها در این منطقه بوده است. اما احتمال صحیح تر این است که خمینی شهر در اثر گسترش روستاهای سه گانه امروز به نام سده تبدیل شده است و نام سده ربطی به محل برگزاری جشن های سده ندارد (سده در گذر زمان: ص 73) اما این پرسش مطرح می شود که اندان نیز خود در دوره قاجار ده معتبری بوده پس چرا به جای سده واژه دیگری را استعمال نکردند؟ این پرسش را دوست و محقق گرامی مرحوم محمد مهریار چنین پاسخ دادند: چون سده همچنان که استاد همایی فرمودند های آن غیر ملفوظ است و لطف و ظرافت کلمه دو حرفی را دارد.