"شما یک بیمار صعب العلاج را در نظر بگیرید که پزشک جوابش کرده است و همه درها را به روی خودش بسته می بیند اما کورسوی امیدی ته دلش زنده است که مثل شعله یک شمع سوسو می زند. این کورسوی نور همان حقیقتی است که به او امید می دهد. کار ما در مراقبت معنوی این است که دقیقا دست می گذاریم روی همین نقطه..."
متنی که خواندید چکیده ساعت ها مطالعه و تحقیق پژوهشگران داخلی و خارجی در رابطه با مراقبت معنوی و کارکرد آن است که در چند جمله ساده خلاصه شده است. برای آشنایی بیشتر با تاریخچه و سیر تکاملی این دستاورد تازه بشری که در واقع آمده است تا انسان را به سوی تکامل و تعالی رهنمون شود گفتگویی با دکتر سید روح الله موسوی زاده یکی از کارشناسان کشوری این حوزه ترتیب داده ایم که می خوانیم.

مراقبت معنوی از چه زمانی به حوزه سلامت وارد شد و به یکی از ارکان آن تبدیل گشت؟
یکی از پرسش های حوزه انسان شناسی با نگاه انسان گرایانه این است که چه کسی را "انسان سالم" بنامیم. تصور پیشینیان از سلامت تنها در سلامت جسم خلاصه می شد و این نگاه تا پایان نیمه اول قرن 20 ادامه داشت تا اینکه در نیمه قرن بیستم اندیشمندان پی بردند که انسان علاوه بر بعد جسمی از بعد روانی و همچنین بعد اجتماعی نیز برخوردار است و سلامت او در گرو سلامت جسمی، روانی و اجتماعی اش است. نیم قرن دیگر گذشت تا محققان به این نتیجه برسند که باز هم یک جای کار می لنگد چراکه بسیاری از آنها که به نیازهای جسمی، روانی و اجتماعی شان به نحو مطلوب پاسخ داده شده بود باز هم دچار آسیب شده بودند. آمار خودکشی ها در میان این افراد بالا رفته و طلاق و اعتیاد و ... آنها را به بند کشیده بود.
سال 2002 نقطه عطفی در حوزه انسان شناسی به حساب می آید چراکه "بعد معنوی" به عنوان حلقه مفقوده زنجیره سلامت انسان خود را به اندیشمندان نشان داد.

یعنی بعدی دیگر از ابعاد وجودی انسان کشف شد؟
بله و این کشف تعریف انسان سالم را دستخوش تغییر و تحولی عظیم کرد. از آن پس قرار بر این شد که انسان سالم به کسی بگویند که هم جسم و روح سالمی داشته باشد، هم ارتباطاتش (بعد اجتماعی) صحیح باشد و هم چراغ معنویت در وجودش روشن باشد.

تعریفی که از معنویت ارائه شده چه بود؟
تعریف جهان غرب از معنویت دامنه وسیعی دارد گاهی هر امر غیرمادی را به صورت مطلق معنوی می دانند گاه هم برای تعریف این واژه پا به دریای اعتقادات مذهبی می گذارند مثلا ارتباط با مسیح را مصداق معنویت برمی شمرند.

تعریف ما از معنویت چیست؟
معنویت از نظر ما یک نظام باور و عمل است که ارتباطات چهارگانه ما شامل ارتباط با خداوند، ارتباط با خود، ارتباط با دیگران و ارتباط با طبیعت را در سایه قرب الهی جهت می بخشد و باورهایی که نسبت به مرگ و دنیای پس از آن داریم به زندگی دنیوی مان ارزش داده و آن را هدفمند می کند.

با این حساب آنچه ما قرار است تحت عنوان خدمات معنوی به یک بیمار صعب العلاج، یک زندانی، یک معتاد و... ارائه بدهیم، با آنچه در غرب به چنین افرادی ارائه می شود، متفاوت است، نه؟
به طور کلی تحقیقات در حوزه علوم انسانی به دو صورت "واقع گرا" و "کارکردگرا" می باشد. تحقیقات واقع گرا به مسائل بنیادی و فلسفی و ماهوی می پردازد و تحقیقات کارکرد گرا به کاربردی کردن آن علم در حوزه مشخصی توجه می کند. مراقبت معنوی یک تحقیق کارکردگرا با یک روش کاملا علمی و مشخص است. در واقع محتوای مراقبت معنوی که توسط گروه ما تولید شده است به لحاظ محتوا دینی و به لحاظ روش علمی و کاملا کاربردی برای فضای بومی ایران با فرهنگ دینی €“ ایرانی می باشد.

ما در حوزه مراقبت معنوی در چه جایگاهی هستیم؟
خواه ناخواه هر موجی که در دنیا ایجاد می شود و با زبان علمی به اثبات می رسد به همه جا سرایت می کند این موج به ما هم رسید و طبیعتا در مراکز علمی ایران هم مورد پذیرش واقع شده است. ما هم الان در این حوزه وارد شده ایم اگرچه در میدان عمل بسیار ضعیف هستیم و توفیق چندانی در کاربردی کردن آن نداشته ایم.

و این در حالی است که انتظار می رود اگر ما محور قرار نمی گیریم دست کم از کسی جا نمانیم.
اینجا بحث دو گونه مطرح می شود یکی معنویت را به معنای عام مطرح می کند و یکی معنویتی را که پا به حوزه سلامت می گذارد. معنویت به شکل عمومی اش به لحاظ اصول اعتقادی مان همیشه برای ما مطرح بوده و باورمان نسبت به آن عمیق است چراکه تعالیم دینی مان به گونه ایست که ما را لحظه به لحظه درگیر این مقوله می کند و در این زمینه بسیار از دنیای غرب جلو هستیم اما آنچه دنیای امروز به آن دست یافته وارد کردن آن به حوزه سلامت و مراقبت معنوی است که متاسفانه ما هنوز ابتدای این راه هستیم.

یک تعریف ساده از "مراقبت معنوی" بفرمایید.
شما یک بیمار صعب العلاج را در نظر بگیرید که پزشک جوابش کرده است و همه درها را به روی خودش بسته می بیند اما کورسوی امیدی ته دلش زنده است و مثل شعله یک شمع سوسو می زند. این کورسوی نور همان حقیقتی است که به او امید می دهد. کار ما در مراقبت معنوی این است که دقیقا دست می گذاریم روی همین نقطه. برای همین است که همه افراد اعم از خانواده ها، دانش آموزان، اساتید و خصوصا گروه های خاص مثل بیماران، معتادانی که قصد ترک دارند، زندانیان طولانی مدت و... از خدمات معنوی استقبال می کنند چون آن را راه نجات خود می دانند و در حقیقت هم راه نجات ما چیزی به جز همان نور حقیقت نیست اما نکته این است که نجات یک بیمار سخت حتما در درمان نیست بلکه در بالا بردن کیفیت زندگی اش است.

لطفا کمی ملموس تر بفرمایید که چطور این نور بی جان را شعله ور و فروزان می کنید؟ ما را با مراحل کارتان آشنا کنید.
اولین گام در این مبحث کشف نیاز های معنوی گروه های هدف است. به عنوان نمونه در مورد بیماران صعب العلاج تا کنون بیش از 300 نیاز معنوی بسیار مهم استخراج شده است. گام بعدی تولید محتوا و نهایتا پاسخ به این نیاز هاست. ارائه پاسخ ها در سه قالب مشاوره فردی، گروهی و عیادت در منزل صورت می گیرد.

در خمینی شهر با چه گروه هایی کار کرده اید؟
در مساله مراقبت معنوی در گروه بیماران خاص و صعب العلاج یکی از مراکزی که در این حوزه عمل کرده است خیریه بقیت الله (عج) ویژه حمایت از بیماران خاص و صعب العلاج است. شیوه ای که این خیریه در چند ساله اخیر برای حمایت از مددجویانش در پیش گرفته یک بسته جامع درمانی تحت عنوان "طب تسکینی" است. در این روش همه نیازهای یک بیمار سنجیده شده و به همه آنها پاسخ داده می شود از جمله نیازهای پزشکی، پرستاری، مشاوره ای، مالی، معنوی و...
یک زمانی تنها نیازهای یک بیمار سخت را نیازش به پول و همچنین خدمات پزشکی می دانستیم در حالی که بیماری هایی مثل سرطان و ام اس درست به قدرت یک سونامی زندگی بیمار را چنان زیر و رو می کنند که خود بیماری به حاشیه می رود.

مراقبت معنوی فقط ویژه گروه های خاص مثل بیماران سخت، معتادان و... است یا همه افراد به خدمات آن نیاز دارند؟
همه ما برای ارتقای کیفیت زندگی مان به این مراقبت نیاز مبرم داریم. یکی دیگر از مراکزی که در خمینی شهر به این حوزه ورود پیدا کرده، موسسه مهد قرآن کریم است. آموزش مراقبت های معنوی را در این مرکز ابتدا برای مادران دانش آموزان مدارس مهاد آغاز کردیم و تصمیم داریم از اول مهر به طور جدی برای معلمان و دانش آموزان این مجموعه نیز برگزار کنیم.
در یکی از مراکز ترک اعتیاد تحت نظر بهزیستی نیز کار را به صورت آزمایشی شروع کردیم و توانستیم بسته ای ارائه بدهیم که مقاله اش به زودی در نشریه اعتیاد پژوهی به چاپ خواهد رسید. ما در این بسته از تجربیات گروه هایی که در سال های اخیر بسیار در حوزه ترک اعتیاد فعال بوده و مثمر ثمر واقع شده اند استفاده کردیم و سعی مان این بود که رنگ و بویی بومی به خدمات معنوی که قرار است به بیماران مبتلا به اعتیاد ارائه شود، بدهیم.

چطور به این بسته دست یافتید؟
برای تعداد زیادی از بیماران مبتلا به اعتیاد این مرکز سه دوره گروه درمانی برگزار کردیم. جلسات متعدد مشاوره فردی ترتیب دادیم و نزدیک به 100 جلسه علمی با پزشک، روانشناس و متخصصان دینی تشکیل دادیم.

بازخوردها چطور بوده است؟
به عنوان مثال مادران دانش آموزان مهاد بسیار از این آموزش ها استقبال کردند و پس از پایان دوره همگی اذعان داشتند که با شرکت در این کلاس ها خیلی خوب توانسته اند بر چالش های زندگی شان فائق بیایند. استقبال گسترده مراکز و انتشار کتب و مقالات علمی در مراکز علمی معتبر نشان از اثر بخش بودن این بسته ها دارد.
البته این توضیح لازم است که ما در آموزش مراقبت های معنوی دو گونه عمل می کنیم در گام اول آموزش های خود مراقبتی را به امدادگر، معلم، پزشک و... ارائه می دهیم تا در ارتباطاتش با مددجو، دانش آموز و بیمار آرامش لازم را داشته باشد و بتواند با آنها ارتباط موثر و مفیدی برقرار کند اما در گام دوم این امدادگر، معلم، پزشک و ... باید بیاموزد که خدمات معنوی را چگونه به مددجو، دانش آموز و بیمار ارائه بدهد.

یکی از اقشار بسیار پرمشکل و آسیب پذیر جامعه ما معلولان هستند، برای این گروه هم وارد عمل شده اید؟
کار را در یکی از مراکز درمانی که ویژه معلولان ایثارگر است آغاز کردیم اما متاسفانه به دلایلی نتوانستیم ادامه بدهیم.

 

مراقبت معنوی تبدیل به رشته دانشگاهی شده است؟
در ایران خیر ولی در برخی کشورهای خارجی تحت عناوین مختلف در دانشگاه ها ارائه می شود. مثلا در خیلی از دانشگاه های معتبر، پزشکان برای مقطع تخصصی می توانند رشته "درمان با دعا" را برگزینند. همچنین در بسیاری از دانشگاه های مطرح دنیا پزشکان حتما دو واحد درسی مراقبت معنوی می گذرانند که ما هنوز چنین درسی نداریم.

در ایران چه نهادهایی وارد حوزه مراقبت معنوی شده اند؟
در حال حاضر در دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور اقبال خوبی به این حوزه دیده می شود. چندین مرکز تحقیقات معنویت در حوزه سلامت در کشور راه اندازی شده است. انجمن اخلاق حوزه علمیه قم نیز مرکز سلامت و مراقبت معنوی تشکیل داده است. در وزارت علوم نیز حرکت هایی آغاز شده و همچنین وزیر بهداشت نیز عنایت ویژه ای به این موضوع نشان می دهند.

کدام یک از نهادهایی که برشمردید می توانند متولی مراقبت معنوی در کشور ما باشند؟
کسی که قرار است خدمات معنوی به دیگران ارائه بدهد باید از دانش و آگاهی زیادی در زمینه های مختلف برخوردار شده باشد. نیازهای مددجویش را بشناسد، زبان مخصوص گفتگو با او را بیاموزد، روان شناسی بداند، پرستاری بیاموزد، در حوزه اعتقادات و احکام و... نیز بتواند پاسخگوی مددجویش باشد تا بتواند از پس آن به خوبی بربیاید. همانطور که یک پزشک نمی تواند چالش های اعتقادی که برای یک بیمار صعب العلاج پیش می آید را حل کند یک کارشناس دینی صرف هم نمی تواند در این کار توفیقی حاصل کند بنابراین نیاز به یک کار گروهی گسترده با تخصص های مختلف می باشد اگرچه ما معتقدیم که در حوزه مراقبت معنوی کارشناسان دینی باید در راس امر قرار بگیرند.

ممکن است انسان شناسان به بعدی دیگر از ابعاد وجودی انسان دست یابند که هنوز ناشناخته مانده است؟
به طور کلی انسان یک موجود بسیار پیچیده و چند بعدی است. بی تردید همین ابعاد وجودی انسان نیز که تاکنون شناخته شده همچنان ساحت های دست نایافتنی فراوانی دارد. هرچه علم گسترش بیشتری می یابد هم عمق این ابعاد بیشتر خودش را نشان می دهد و هم ناآگاهی انسان از آن.

چه شد که پای شما به این حوزه گشوده شد؟
موضوع پایان نامه دکترایم در رشته عرفان و اخلاق را "مراقبت معنوی در بیماران صعب العلاج" برگزیدم. در این جریان طی یک کار گروهی هزار بیمار را مورد بررسی قرار دادیم و توانستیم یک بسته ارائه بدهیم. همین آغاز ورود بنده به این حوزه شد.

در حال حاضر با کدام یک از نهادهایی که در این حوزه فعالیت دارند همکاری می کنید؟
با دانشگاه علوم پزشکی اصفهان در این حوزه همکاری دارم، عضو هیات مدیره مرکز مراقبت معنوی حوزه علمیه قم هستم، در مرکز آلاء اصفهان که اولین و گسترده ترین مرکز ارائه خدمات معنوی به بیماران صعب العلاج در کشور می باشد مشغول ارایه خدمات معنوی می باشم. عضو هیات مدیره موسسه سلامت معنوی نوید نیایش که توسط نخبگانی از حوزه و دانشگاه شکل گرفته هستم، مسئولیت بخش مراقبت معنوی خیریه بقیت الله (عج) را نیز به عهده دارم.

در این زمینه کتابی هم تالیف کرده اید؟
بله به صورت گروهی و فردی کتبی در این زمینه تالیف شده که محتوای آن مورد تایید دانشگاه علوم پزشکی قرار گرفته است. به عنوان نمونه:
- درآمدی بر اصول و مبانی مراقبت معنوی
- چرا من؟ ( نیازسنجی معنوی بیماران صعب العلاج)
- چه کنم؟ (سوالات فقهی بیماران صعب العلاج)