پیشینه صنعت نمدمالی در خمینی شهر

ارسال در در شهر

نمد که به اصطلاح نسج نابافته است با ایجاد فشار، رطوبت و حرارت درست می شود. نمد مالی در خمینی شهر و علی الخصوص در گارسله سابقه طولانی دارد. منقول است که به روزگار حکومت ظل السلطان، از آن جا که مالیات نمد مالی افزایش یافته بود نصر ا... کلباوند و همپالکی های ایشان که از نمدمال های معروف سده بودند با درست کردن نمدی مرغوب و ارسال آن برای ظل السلطان باعث شدند تا ظل السلطان مالیات نمدمال ها را کاهش دهد. به هر حال این هم طریقی است و باید اذعان نمود اگر هیچ گونه هنر را از نمدمالی به نظر نیاوریم این هنرشان که آخرین خلیفه عباسی المستعصم بالله را به جای نمد مالیده شده شر او را از سر ایرانیان کوتاه نمودند نباید نادیده بگیریم.
اما چه می توان کرد که اگر هلاکویی خلیفه ای را نابود نمود صدها و هزارها خلیفه دیگر را ایرانیان پذیرفته تاج سرشان کردند! استاد بزرگ نمدمالی در سده مرحوم حاج آقا جان غفوری ساکن گارسله و از هنرمندان این دیار بود. از اساتید دیگر این حرفه باید از مرحوم رحمان ابدالی، مرحوم محمدرضا تقی پور (استاد نمدمالی و کلاه مالی)، مرحوم رضا جعفری، مرحوم حاج جعفر لطفی، مرحوم مصطفی لطفی، میرزا محمود لطفی، مرحوم یدا... مختاری، مرحوم باباعلی شجاعی، مرحوم حاج عبدا... مختاری، حاج حبیب مختاری، مرحوم اسدا... کرب علی، مرحوم کریم غفوری و مرحوم استاد مندعلی خوزانی کلاه مال دوره قاجار را می توان نام برد یادشان گرامی باد. در حال حاضر استاد حاج حسین غفوری و هاشم مختاری و امیر آقا بصیری متخصص در ساخت کلاه نمد از این حرفه اطلاع کافی دارند. هر چند حاج حسین به علت شکستگی دست و کهولت سن دیگر توان فعالیت در این حرفه را ندارد.
در این که نمد برای اولین بار در کجا درست شده هیچ گونه اطلاعی نداریم اما نویسندگان کلاسیک به این طرف آن را به طور عمده به ایران نسبت داده اند. با این وجود اسناد و مدارک از حدود 4300 سال پیش درباره پادری و سپر نمدی صحبت می کند.
ساختن نمد بر اساس دو خاصیت پشم است یکی خاصیت جعد یابی و دیگری پوسته ای شدن، وقتی که پشم در حرارت مرطوب مجعد شده و الیاف آن در هم روند پوسته ها نمی گذارند الیاف دوباره از هم باز شود. این به هم پیچیدگی نسج نامنظمی درست می کند که اگر ترکیبات نمدسازی مانند قلیاها و یا خاک نمد را به آن بیافزایند محکم تر می شود. کارهای دستی یعنی نماد مالی، پیوستگی الیاف را تسریع می کند در سده این پیوستگی با عبارات هماهنگ همراه بود:
هن هن هن علی علی جانم بده بالا، ای هن هن هن حق هن، ون هن، تن هن هی هن (سفت بگو)، هن هن هن، من هن هن، طاق علی، هن هن هن و سپس در برگشت نمد را برگردانده و استاد عبارات زیر را تکرار می کند و شاگردان هماهنگ با او کلمات او را با صدایی رسا بیان می کنند:
ایی هن، ایی هن، هن هن، بده زانو
و اگر یکی از شاگردها هماهنگ با این آواز نباشد احتمال پاره گی نمد بسیار است.
ابزار کار نمدمال در سده شامل کمان جهت حلاجی پشم بود. پشم نمد باید مخصوص و به اصطلاح بمال باشد. نوع پشم باید بومی اصفهان و بره باشد نه میش و یا بز، البته پشم شیراز و پشم عراقی و لری نیز در سده کاربرد داشت. نمدمال سدهی قالبی به اندازه نمد مورد نظر گسترده رویش پشم حلاجی کرده خوابانده، اگر گل و بوته نیز مورد نظر بود از پشم رنگین گل و بوته به صورت نقشی روی قالب بگذارند سپس آب به صورت یکنواخت روی آن پاشیده و مجددا پشم ریخته شده و پارچه ای دیگر از پشم رویش کشیده به ملایمت اما محکم آن را لوله یا قالب نموده، آب صابون و شوره داده بمالند مالش آن ساعت ها طول می کشید و پس از آن گشوده، لعاب سریش یا نشاسته یا کتیرا داده بخشکانند و بر آن سنگ بکشند. در سده برای مالیدن در ابتدا قالب هایی که از چوب یا حصیر بافته شده بود به اسم قالب تهیه می کردند سپس نقش را روی آن حک می کردند کلک از چوب های مخصوصی درست می شد که پشم ها را گرفته و روی این نقش افتاده می ریزند تا صاف و دقیق و یکنواخت شود و تمام محل قالب نمد یکنواخت روی نمد ریخته شود. صابون پیچی های قدیم را در باولگان فامیل های محترم باشی ها و گزی ها (محله بسته) و مرحوم عمو غلوم تهیه می کردند. این صابون ها از امعاء و احشاء گوسفندهای خوش گوشت، استخوان گوسفندهای کوچک، گیسی گوسفند و پی و در قالب هایی ده کیلویی تهیه می شد.
سخت ترین نوع نمد عبا نمد مخصوص ساخت یقه عبا است که استادی ویژه ای را می خواهد نمد عرق گیر اسب که دوپو نام داشت را فقط سه نفر در سده تهیه می کردند مرحوم حاج آقا حاجیان غفوری، مرحوم رحمان ابدالی و مرحوم حاج جعفر لطفی.
قبل از انقلاب حدود 60 دستگاه نمدمالی در گارسله بود و حتی به جرأت می توان گفت که یک سوم مردم گارسله نمدمال بودندکه نمد را در خانه ها تهیه می کردند این نمدها را دولت می خرید و کاربردهای فراوانی داشت حتی در کشتی ها در زیر اجناس ضربه پذیر و جعبه های میوه جاتی مثل موز و سیب پهن می کردند تا خراب نشود. نمدکول، نمد زیر منقلی، پسک، خرقه نمدی و قالی نمدی، کف پوش از محصولات رایج نمدمالی های سدهی بود که خریداران فراوانی داشت.
مرغوبی نمد بسته به پشم آن بود تا از پشم نرم حیوان پیر یا پشم جوان و کرک استفاده بشود و دیگر یکنواختی آن و دیگر مالیدنش که زیاد مالیده پشم ها را نیکو درآن بگورانند در زمان رژیم شاه وسط پشم های نمد را ضایعات کارخانه های پتو بافی و ریسندگی می ریختند که اسم آن را توده ای نامیده بودند اما با فشار حکومت این اسم را عوض کرده و به جای توده ای، لفظ مغزی به کار برده شد.
بهترین نمد آن است که فقط با مالیدن درست شده به آن لعاب نزده باشند. از تقلبات نمدمالی این است که زیر و روی نمد را پشم لطیف و میانش پشم خراب و آشغال کار بکنند و لبه هایش را که زیر دست می رود کلفت و میانش را نازک بگیرند و به جای مالیدن لعاب کار بکنند. قبای دراز نمدی با آستین گشاد مخصوص مسافران و چوپانها نیز در سده ساخته می شد در قامتی تا مچ پا و آستین های افقی دراز که پوششی بود که بوسیله آن چوپانها را از خطر سرما و گرما محفوظ داشته و با فرو رفتن در آن به هنگام برخورد با درندگان بخود پیچیده و با چوب و چماق با حیوان مبارزه می کردند رنگ این قبا معمولا قهوه ای و یا سیاه بود که رنگ قهوه ای آن باعث همرنگی با زمین شده و حالت استتار از نظر دزد و حیوان داشت، به این قبا کپنک نیز می گفتند و  داستان ها و ضرب المثل های شیرین طنزی مثل داستان حسین مرد و حسن غم از دلم برد برای آن گفته می شد. این نکته قابل توجه است که بوی نمد باعث می شود که گزندگان مثل مار و عقرب به طرف شخص نیاید.
البته تمام این گفته ها مربوط به نمدمالی سنتی و دستی بوده و نمدمالی صنعتی خود صبحت دیگری دارد.