اشاره
هر انسانی می تواند در طول زندگی خود بارها وصیت کند این وصیت می تواند کتبی باشد یا شفاهی. نوشتن وصیت نامه هر چند از حیث حقوقی امری اختیاری به شمار می رود ولی در شرع آن قدر بر این مطلب تاکید شده که به عنوان یک تکلیف دینی مهم تلقی می گردد . بنابراین به صرف جنبه حقوقی نمی توان کسی را وادار به نوشتن وصیت نامه نمود تنظیم وصیت نامه بستگی به علایق دینی و حقوقی فرد ارد و اینکه مایل باشد برای امور شرعی، شخصی و مالی خود پس از فوت تعیین تکلیف نماید یا خیر.
در بین مسلمانان نوشتن وصیت نامه امری معمول و متداول به شمار می رود به خصوص که این اعتقاد وجود دارد که نوشتن وصیت نامه ضمن انجام تکلیف و واجب شرعی ، موجب طول عمر و ثواب دنیا و آخرت می شود و هر کس که وصیت نامه اش را می نویسد در واقع خود را مهیا و آماده پیوستن به معبود می کند لذا چنانچه تصمیم به تنظیم وصیت نامه برای خود یا دیگران داشته باشیم بهتر است با آثار حقوقی آن اآشنا شویم.

آثار حقوقی وصیت نامه
1- آثار حقوق وصیت نامه پس از فوت شخص ظاهر می شود یعنی تا وقتی که شخص زنده است خود او تصمیم گیرنده و عامل می باشد به همین جهت بین عامه مردم متداول است که می گویند آدم زنده وکیل و وصی نمی خواهد اما با فوت وصیت کننده همه مصمم می شوند که به وصیت او عمل کنند.
2- چنانچه با تنظیم وصیت نامه بخواهیم مالی را به دیگری تملیک کنیم ( به مالکیت فرد دیگری درآوریم) نباید برای آن ما به ازا قرار دهیم مثلاً وصیت کنیم : " خانه ام را پس از فوت خود به شخص ( الف ) تملیک می کنم به شرط آنکه او مبلغ 100 میلیون ریال به شخص ( ب ) پرداخت کند چنین وصیتی صحیح نمی باشد و همانطور که گفته شد تملیک باید مجانی باشد
3- هر شخصی می تواند در طول زندگی خود بارها وصیت کند یا مفاد وصیت نامه اش را تغییر دهد اما آخرین وصیت نامه متوفی ( از حیث تاریخ) ملاک عمل قرار خواهد گرفت و در این صورت دیگران نباید مفاد وصیت نامه را تغییر دهند.
موصی کیست؟
به شخص وصیت کننده موصی می گویند موصی نمی تواند نسبت به کل اموال خود به هر طریقی که مایل است وصیت کند مثلاً به بعضی از وراث خود کمتر و به بعضی دیگر بیشتر ببخشد یا یک یا چند تن از وراث خود را از ارث محروم کند اگر چنین وصیت نامه ای تنظیم گردد وصیت متوفی تنها نسبت به یک سوم اموالش نافذ می باشد و در صورت مخالفت سایر ورثه با مفاد وصیت نامه ، آثار حقوقی بر دو سوم باقی مانده مترتب نیست چنین قاعده ای بر موصی بلا وارث نیز حاکم است مگر آنکه موضوع وصیت امور خیریه باشد که در این صورت شخص بلاوارث می تواند وصیت کند که کل اموالش صرف امور خیریه گردد.

 

چگونه وصیت نامه بنویسیم؟
وصت در واقع یک نوع توصیه و سفارش برای بازماندگان است چنانچه این توصیه به صورت کتبی تنظیم شود به چهار صورت امکانپذیر است:
1- وصیت نامه رسمی: این نوع وصیت نامه در یکی از دفترخانه های اسناد رسمی نوشته شده و تابع تشریفات و مقررات اسناد رسمی است.
2- وصیت نامه خودنوشت: این وصیت نامه باید به خط وصیت کننده بوده و دارای تاریخ به روز ، ماه و سال به همراه امضای وصیت کننده باشد.
3- وصیت نامه سری، این وصیت نامه ممکن است به خط وصیت کننده یا فرد دیگری باشد ولی در هر صورت امضای وصیت کننده باید زیر آن باشد چنین وصیت نامه ای باید در اداره ثبت یا محل دیگری که آن اداره معین می کند ، به امانت گذاشته شود شخص بی سواد نمی تواند مبادرت به تنظیم چنین وصیت نامه ای نماید و چنانچه شخص قادر به حرف زدن نباشد باید وصیت نامه را به خط خود تنظیم و در حضور مسئول دفتر خانه اسناد رسمی قید کند که وصیت متعلق به خود او است یا مسوول دفتر خانه به خط خود بنویسد که عبارت فوق در حضور او نوشته شده است شخص وصیت کننده هر وقت اراده کند می تواند وصیت نامه خود را از اداره ثبت پس بگیرد.
4- وصیت نامه ای که تحت یکی از شرایط بالا تنظیم نشده باشد وصیت نامه عادی نامیده می شود که معمولا ً در مراجع رسمی پذیرفته نمی شود مگر آنه ورثه بر صحت و درستی آن اقرار نمایند.

 

نوشتن وصیت نامه در مواقع اضطراری
ممکن است همیشه شرایط برای تنظیم وصیت نامه به یکی از راه هایی که توضیح داده شد امکان پذیر نباشد برای شرایط جنگی یا شیوع بیماری مسری ، بمباران هوایی و ... که حالت فوق العاد ه بر جامعه حکم فرما است قانونگذار پیش بینی های لازم را نموده است در چنین حالتی شخص می تواند به طور شفاهی نزد دو شاهد وصیت نماید آنگاه یکی از دو شاهد مفاد وصیت را با تاریخ روز ، ماه و سال تنظیم می کند و به امضای حاضرین می رساند چنانچه شخص وصیت کننده نظامی بوده و شرایط جنگی حکم فرما باشد می تواند نزد یک افسر یا همردیف خود و در حضور دو شاهد وصیت کند.

وظیفه اشخاص و شهودی که وصیت در مواقع اضطراری نزد آنها تنظیم می گردد:اشخاصی که وصیت نامه در مواقع اضطراری نزد آنها تنظیم می گردد باید در اولین فرصت وصیت نامه را نزد یکی از دفاتر اسناد رسمی که اداره ثبت معین می کند به امانت گداشته و اعلام نمایند که وصیت کننده در سلامت عقل آن را نوشته است چنانچه وصیت نامه به صورت شفاهی نزد آنان اعلام شده باشد باید در اولین فرصت به نزدیک ترین دادگاهی که به آن دسترسی دارند مراجعه و موضوع وصیت نامه را نزد قاضی اعلام نماید تا مراتب صورت مجلس شود و به امضای قاضی و شهود برسد البته چنین وصیت نامه ای ظرف یک ماه باید از طرف وصیت کننده تایید و به یکی از سه طریق قانوی ( سری_ رسمی _ خودنوشت) تنظیم گردد و الا بلا اثر خواهد بود مگر آنکه ورثه مفاد آنرا تایید و قبول نمایند.

وصیت بر حمل
گاهی ممکن است برای کسی وصیت کنیم که هنوز متولد نشده باشد ( یعنی جنینی که در داخل رحم مادر است) شرط اجرای این وصیت آن است که جنین زنده متولد شود و چنانچه سقط شود این حق به ورثه او خواهد رسید البته در صورتی که ورثه موجبات سقط وی را فراهم نکرده باشند صغیر و مجنون هم می توانند موضوع وصیت نامه باشند در این صورت در مورد صغیر ولی و در مورد مجنون قیم باید قبول خود را بر پذیرش وصیت نامه اعلام نمایند در مورد شخص بالغ و رشید قبولی خودش شرط می باشد و ملاک آن نیز قبولی او پس از فوت متوفی می باشد چنانچه شخصی پس از فوت موصی وصیت را قبول کند ، دیگر حق رد آنرا ندارد.

شرایط وصیت نامه
وصیت در امر غیر شرعی باطل است و وصیت کننده هنگام تنظیم وصیت نامه باید به نکات زیر توجه نماید:
1- آنچه وصیت می شود ارزش مالی و منفعت عقلایی داشته باشد و غیر مشروع نباشد بنابراین وصیت در موضوعاتی مانند مواد مخدر و مشروبات الکلی باطل است.
2- مال مورد وصیت باید قابلیت معامله و نقل و انتقال داشته باشد لذا اموال عمومی و موقوفه نمی توانند مورد وصیت قرار گیرند.
3- آنچه وصیت می شود در مالکیت وصیت کننده باشد یعنی شخص حق دارد فقط مال خود را وصیت کند نه مال دیگری را.
4- مال مورد وصیت در رهن شخص ثالث نباشد.
آیا ایرانی های مقیم خارج از کشور در تنظیم وصیت نامه تابع قوانین کشور خود می باشند؟
ایرانی های مقیم خارج از کشور از حیث احوال شخصیه مانند نکاح ، طلاق ، ارث و وصیت تابع قوانین کشور خود می باشند. بنابراین چنانچه یک ایرانی مقیم خارج از کشور ایران مبادرت به تنظیم وصیت نامه در خارج از کشور نماید، تابع مقررات کشور ایران خواهد بود و دعاوی مربوط به آن وصیت نامه در دادگاه های ایرانی پذیرفته خواهد شد ( البته اگر دعوی در زمینه وصیت در دادگاه های خارجی مطرح شود، قضات آن محاکم طبق مقررات شکور متبوع موصی ( ایران ) باید آن اختلاف را حل و فصل نمایند ) مشروط بر آنکه:
1- وصیت نامه به یکی از علل قانونی از اعتبار نیفتاده باشد
2- مفاد وصیت نامه ب خلاف نظم عمومی و اخلاق حسنه در ایران نباشد
3- کشوری که سند در آن تنظیم شده به موجب قوانین خود سند تنظیم شده اتباع خود در کشور ما را بپذیرد.
4- نماینده سیاسی یا کنسولی کشور ما یا همان کشور مفاد سند را تصدیق نماید.

ارزیابی ثلث اموال
همان طور که قبلاًگفته شد شخص می تواند تا یک سوم اموال خود را به هر طریقی که می خواهد وصیت کند ثلث اموال متوفی با توجه به ارزش دارایی وی در زمان فوت محاسبه و ارزیابی می گردد ناه ارزش مالی متوفی در زمان تنظیم وصیت نامه
در وصیت ممکن است عین مال مورد وصیت قرار گیرد یا فقط منافع آن وصیت شود یعنی ممکن است خود ملک را وصیت کند یا منافعی که مثلاً از اجاره بهای آن حاصل می گردد در هر صورت ه عین مال و چه منافع آن مورد وصیت باشد، تا یک سوم مال را می تواند به هر طریقی که می خواهد وصیت کند.
منافع مال ممکن است دایم باشد یا موقت اگر منافع دایمی مورد وصیت باشد و در نتیجه عین ملک فاقد ارزش شود یک سوم از قیمت ملک به همراه منافع آن محاسبه و ارزیابی می گردد چنانچه منافع موقت ملک مورد وصیت قرار گیرد ابتدا قیمت ملک با منافع ارزیابی می شود و سپس قیمت ملک با توه به مسلوب المنفعه ( غیر قابل نفع) بودن در مدت وصیت ارزیابی می گردد آنگاه تفاوت بین دو قیمت بدست آمده ثلث منافع ترکه برای مدت معین محسوب می گردد به عنوان مثال اگر منافع دایمی یک خانه مورد وصیت باشد و بخواهیم ثلث آن را ارزیابی کنیم کارشناس تعیین می شود سپس ملک با منافع آن ارزیبای می گردد و ثلث ارزش آن کسر می گردد اما در مورد منافع موقت، کارشناس ابتدا ملک را با منافع آن ارزیابی می کند ( مثلاً مبلغ 100 میلیون ریال ) سپس ملک را بدون منافع در نظر می گیرد یعنی منافع آن را ( در مدت وصیت) ارزیابی می کند ( مثلاً به مبلغ 60 میلیون ریال) تفاوت این دو قیمت محاسبه ثلث اموال متوفی خواهد بود.
دادگاه صالح ، مواد قانونی ومأخذ
به کلیه دعاوی مربوط به وصیت ( که از دعاوی غیر مالی محسوب می شود ) در دادگاه عمومی رسیدگی می شود مواد قانونی مربوطه عبارتند از : مواد 825 الی 860 ، ماده 6 قانون مدنی و مواد 276 الی 299 قانون امور حسبی ، مآخذ عبارتند از : کتاب وصیت دکتر حسن امامی و کتاب وصیت دکتر ناصر کاتوزیان

فرم وصیت نامه
برای بهره برداری هر چه بهتر از مباحث مطرح شده در این قسمت نمونه از فرم متداول وصیت نامه آورده می شود ( که البته هر شخص مطابق با نظرات خود مبادرت به تکمیل آن می نماید)
از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند:
میت چگونه وصت کند؟ فرمود : چون آثار مرگ در او پیدا شد بگوید:
اللهم فاطر السموات و الارض عالم الغیب و الشهاده الرحمن الرحیم اللهم انی اعهد الیک فی دار الدنیا انی اشهد ان لا اله الا انت وحد ک لا شریک لک و ان محمدا صلی الله علیه و آله عبدک و رسولک و آن الجنه حق و النار حق و ان البعث حق و الحساب حق و القد ر و المیزان حق و ان القران کما انزلت و انک انت الحق المبین جزی الله محمد صلی الله علیه و آله خیر الجزا و حیا الله محمدا و ال محمد بلاسلام اللهم یا عدتی عند کربتی و یا صاحبی عند شدتی و یا ولی فی نعمتی الهی و اله ابائی لاتکلنی الی نفس کنت قرب من الشر و ابعد من الخیر و انس فی القبر وحشی و اجعل لی عهدا یوم القاک منشورا
و سپس وصیت کند ( وسایل الشیعه باب 3 حدیث 1)
علیهذا توقیفات ربانی شامل حال اینجانب ...... شهرت ..... فرزند ..... دارای شناسنامه شماره .... صادره از .... ساکن .... که به وحدانیت الهی و نبوت جمیع الانبیاء و خاتمیت حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله و ولایت و عصمت ائمه اثنی عشر و حضرت فاطمه الزهرا صلوات علیهم اجمعین و به کلیه عقاید اسلامیه اصولا و فروعا اقرارو در حال صحت و اختیار من دون الاکراه و الاجبار در حالیکه تمامی اقاریر شرعیه از من ممضی و نافذ بود وصیت نموده و وصی خود قرار دادهم.
آقای .... شهرت.... شناسنامه شماره ..... صادره از ...... را که با نظارت آقای ..... شهرت ..... دارای شناسنامه شماره ..... صادره از ...... به وصیت های من که در این اوراق به شرح ذیل مذکور می گردد عمل نماید:
1- محل دفن .... 2- نماز وحشت .... 3- تجهیز و تعزیه داری .... 4- نماز استیجاری .... 5- روزه استیجاری .... 6- خمس .... 7- زکوه .... 8- مظالم العباد .... 9- نیابت حج .... 10- کفارت... و از این موارد قسمتی که از اصل ترکه حساب نمی شود از ثلث مالم برداشته و بقیه را در موارد زیر به مصرف برساند دیون و بدهکاری های م از این قرار است.
1- مهریه زوجه دایم خود خانم .... شهرت .... شماره شناسنامه .... صادره از ..... فرزند .... مبلغ
2- .......
3- ......
4- ......
5- .....
و مطالبات من بدین شرح است:
1- .....
2- .....
3- .....
4-......
5- ......
و قیمومت اطفال خود را با لحاظ غبطه و مصلحت صغار به جناب آقای .... شهرت .... فرزند.... به شماره شناسنامه ..... صادره از .... واگذار نمودم.
فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه
به تاریخ ..... امضای وصیت کننده
امضای وصی امضای ناظر امضای قیم
شهود : 1- ............ 2- ...........3- ...........

پرسش و پاسخ
با توجه به مطالب ارایه شده توجه به پرسش و پاسخ هایی که در ذیل ارایه می گردد نیز خالی از فایده نمی باشد
پرسش: طبق ماده 1194 قانون مدنی ، پدر و جد پدری و وصی منصوب از طرف یکی از انان ، ولی خاص نامیده می شود حال اگر یکی از افراد یاد شده در این ماده از طرف خود ، مادر طفل را به عنوان وصی تعیین نماید آیا تنظیم چنین وصیت نامه ای صحیح است؟
پاسخ : تعیین مادر به عنوان وصی ( از طرف ولی خاص) منع قانونی ندارد اما اگر مادر طفل دارای شوهر باشد ، رضایت شوهر وی در قبولی آن شرط است
پرسش: اگر وصی فوت نماید، آیا ورثه می توانند از دادگاه تقاضای تعیین وصی دیگری نمایند؟
پاسخ: خیر، زیرا وصیت کننده در زمان حیات خود شخصی را به عنوان وصی تعیین کرده تا سفارش های وی را در خصوص ثلث انجام دهد در قانون ما موردی که دادگاه می تواند وصی دیگری تعیین کند پیش بینی نشده است
پرسش: شخصی وصیت می کند که همسرش تا زمانی که زنده است در خانه مسکونی وی سکونت نماید و ورثه حق ایجاد مزاحمت برای او را نخواهند داشت با توجه به چنین وصیت نامه ای آیا وراث می توانند دادخواست فروش ملک را به دادگاه تقدیم نمایند و آیا چنین خواسته ای قانون است یا خیر؟
پاسخ: هیچ یک از وراث نمی توانند مزاحم حق سکونت همسر متوفی در منزل مسکونی او شوند ولی طرح داخواست فروش ملک منافاتی با این حق ندارد چنانچه در خرید و فروشی که انجام می شود این حق رعایت شود فروش منزل بدون اشکال خواهد بود.