اشاره: تاریخ تعلیم و تربیت در خمینی شهر جزو زیباترین و ماندگارترین تاریخهای این دیار است. تاریخی که با شکل گیری مکتبخانه ها در عصر سلجوقیان و جنب و جوش مدارس علمیه شکل گرفت و فراز و فرودهای زیادی را در ده قرن اخیر بر دوش کشید. با تشکر از محققان اصغر عرب و رسول صرامی که ما را در تهیه این تاریخچه یاری کردند.

نظام تعلیم و تربیت در دوره سلجوقیان
شکل گیری اولین مراکز تعلیم و تربیت در خمینی شهر حداقل به زمان سلجوقیان در ده قرن پیش از این می رسد. در این دوره کودکان برای تعلیم و تربیت راهی مکتبخانه ها می شدند. در واقع مکتبخانه در حکم مدرسه بوده و کودکان در آن به فراگیری ادبیات فارسی، احکام و ... می پرداختند. کودکانی که این دوره را با موفقیت طی می کردند برای طی مراحل بیشتر و کسب آموزشهای تخصصی وارد مدارس علمیه کرتمان، ورنوسفادران، خوزان و ... می شدند که حکم دانشگاه را داشت. ابن مردویه، ابوعبدالله اندانی، مافرخی و ... از شاخص ترین اساتیدی به شمار می آیند که کرسی تدریس مدارس علمیه این منطقه را در اختیار داشتند.

مکتبخانه در قرن معاصر

تا پیش از سال 1300 و ورود مدارس نوین متاثر از رنسانس، مکتبخانه ها متولیان بلامنازع تعلیم و تربیت در جامعه بودند. در خمینی شهر تعداد مکتبخانه ها بسیار زیاد بود به گونه ای که هر محله ای حداقل یک مکتبخانه داشته و در برخی محلات مانند باولگان سه مکتبخانه به صورت همزمان دایر بود. در سال 1313 مکتبخانه های محله درب سید به سرپرستی استاد محمدرضا و معلم، محله باولگان به سرپرستی حاج اسماعیل حجازی، اندان آقارضا مشایخی وظیفه تعلیم و تربیت را بر عهده داشتند. مرحوم ملاعباس شیروی، مرحوم شعبانعلی معظمی، مرحوم سید مصطفی میردامادیان، مرحوم میرزامحمدعلی جبل عاملی و مرحوم صدر آقا شریفیان از اساتید آن دوره مکتبخانه ها به شمار می آیند.

آغاز تاسیس مدارس نوین در سده
اولین مدرسه به سبک جدید در ناحیه ماربین در سال 1303 به نام مدرسه اسلامی(عماد) با کوشش مرحوم سید ابوالحسن سیادت در منطقه ورنوسفادران تاسیس شد.
سید ابوالحسن سیادت ملقب به عمادالشریعه از فضلای نامی خمینی شهر است. او در کسوت یک روحانی سالها از محضر علمای بزرگی چون آیات عظام سیدمحمدباقر درچه ای و آخوند کاشی و میرزا احمد اصفهانی بهره برد. او با پشتوانه و همت همسرش حاج عصمت توانست اولین مدرسه را در خمینی شهر تاسیس کند. برخی از مردم به اشتباه تاسیس این مدرسه را به دکتر حامد سیادت فرزند عمادالشریعه نسبت می دهند. دکتر سیادت از بزرگان علم پزشکی در کشور بوده و خدمات زیادی به جامعه ایرانی نمود.
مدرسه اسلامی در زمینی که کاریز بوده و در حریم این کاریز ساخته گردید. در سال 1310 تعداد دانش آموزان این مدرسه به 124 نفر رسید. در اواخر سال 1304 شمسی مهدی ایرانی که ریاست فرهنگ اصفهان را به عهده داشت توانست در سده دبستان نمره 21 را تاسیس کرد. از سال 1304 تا 1314 مدرسه ای در سده به دلیل مخالفت مخالفان ساخته نشد اما در سال 1314 دبستان پسرانه و نمره 44 سده تاسیس شد. واکنش های اولیه کدخدایان و مردم برای احداث مدارس جدید بسیار تند بود به گونه ای که مردم به فرزندان خود اجازه حضور در این مدارس را نمی دادند. دلیل آن هم این بود که معتقد بودند اداره کنندگان این مدارس بابی بوده و نمی توان به آنها اعتماد کرد.

بعدها این واکنشها تعدیل شد به گونه ای که بسیاری از مخالفان سابق فرزندان خود را برای تحصیل راهی این مدارس کردند.
پیش از مدرسه اسلامی، راه اندازی اولین مدارس به سبک جدید در ناحیه ماربین در سال 1300ه.ش بر می گردد. این مدرسه توسط شاهزاده معتمدالدوله و در منزل شخصی وی در کوجان تشکیل شد. این مدرسه 40 دانش آموز با دو کلاس درسی داشت.
تاسیس اولین مدرسه نوین در خمینی شهر را می توان در تاریخهایی پیش از این هم جستجو کرد. شاید بتوان تاسیس مدرسه اسلامیه را به عنوان اولین مدارس نوین در خمینی شهر دانست. مدرسه ای که در منطقه درب محکمه تاسیس ولی به دلیل مخالفتها هرگز پا نگرفت.

براساس یک نوع دسته بندی نسبی، ساخت مدارس در خمینی شهر را می توان به چهار دوره تقسیم کرد:

الف: دوره مدارس استیجاری. در این دوره برای اداره مدارس، خانه ای اجاره شده و مدرسه در آن خانه و به شکلی موقت شکل می گرفت. اجاره ی خانه ای برای راه اندازی مدرسه فرهنگ در خیابان شریعتی شمالی از این دست بود که همین موضوع موجب شد تا نام این کوچه تاکنون به نام همین مدرسه باقی بماند. بعدها به دلیل مشابهت نام این مدرسه با اداره فرهنگ، نام مدرسه فرهنگ به مدرسه سروش تغییر یافت.

ب: تشکیل مدارس در حسینیه ها: در این دوره مدارس در حسینیه ها تشکیل شد. راه اندازی مدارس زاغ آباد و سرپل از این دست بود.

ج: احداث مدارس در زمین قبرستانها: در این دوره بخشی از اراضی قبرستان ها که به صورت متروکه درآمده بود و با کسب فتوای شرعی به مدرسه اختصاص یافت. مدارس بتول عسکری در خیابان بوعلی و جلالی در محله خوزان از این دست بود.

د: احداث مدارس توسط خیرین: در این مرحله خیرین برای احداث مدارس ورود پیدا کرده و اقدام به ساخت مدرسه می کنند. احداث مدرسه مهرگان در خیابان امام شمالی توسط حاج احمد مهرگان از این دست بود.  

افزایش تعداد مدارس در خمینی شهر ضرورت تاسیس اداره آموزش و پرورش را در این منطقه بیش از پیش نمایان کرد. بر همین اساس در دهه 30 اداره آموزش و پرورش خمینی شهر (اداره فرهنگ) برای اولین بار در اراضی موقوفه و در مکان فعلی احداث گردید. علوی جزو اولین روسای آموزش و پرورش خمینی شهر است.